Yetenek, "bir kimsenin bir şeyi anlama veya yapabilme niteliği, istidat, kabiliyet ve kudret" olarak tanımlanır. Hümanistik bakış açısıyla yetenek, bireylerin insanlığın faydasına olabilecek ürün, süreç veya hizmetleri oluşturma potansiyeline veya gizil gücüne sahip olması biçiminde tanımlanır. Gizil güç ise bireyin bir yeteneği yapabilme yeterliliğine işaret ederken, performans da bireyin edimini vurgular. Yeteneğin ortaya çıkmasında kalıtsal ve çevresel etmenler rol oynar. Bireyin gen havuzu, onun kalıtımsal özelliklerini belirlerken yaşadığı sosyal çevre, hayat koşulları, sahip olunan eğitim fırsatları vb. ise çevresel koşullar kapsamında yer alır.
İnsanın sorunlar karşısında birden çok çözüm üretme yeteneğinden hareketle yakın zamanlarda "çoklu zeka kuramı" gündeme gelmiştir. Howard Gardner'a göre insan zihni, göreceli olarak birbirinden bağımsız birçok sürece bağlı oluşur. Farklı düzeylerdeki zihni süreçler ve alana özgü bilginin bir örüntü etrafında harmonisi; edebiyat, sanat, spor gibi farklı alanlara özgü yeteneklerin ortaya çıkmasını sağlar. İnsanların ortak zihni süreçlere sahip olmakla birlikte, bu süreçler arasındaki etkileşimde oluşan bireysel farklılıklar, insanlarda farklı yeteneklerin farklı düzeylerde ortaya çıkmasına yol açmaktadır.
Yetenek, genel veya alana özgü olarak iki boyutta açıklanabilir. Genel yetenek anlayışı, farklı yeteneklerin ortaya çıkmasında birtakım ortak zihni süreçlerin rol aldığı varsayımına dayanır. Bu bakış açısına göre bir alanda yüksek düzeyde yetenek sergileyen bireyin, diğer alanlarda da performansının yüksek olması beklenir. Alana özgü yaklaşımda ise; bireylerin yetenekleri, sanat, spor, akademik yetenekler gibi kendi sınırları içinde değerlendirilir. Çağdaş yaklaşımlarda bireylerin yeteneklerinin özel yetenek bağlamında açıklanması daha çok tercih edilir. Değerlendiricinin amacına bağlı olarak bireylerin yetenekleri, genel veya alana özgü olarak değerlendirilebilir. Değerlendirmede, alana bağlı olarak farklı araç ve yöntemler kullanılabilir.
Yetenek, göreceli bir kavramdır. Yeteneğin ortaya çıkışında farklı sayıda ve düzeyde zihni ve psikolojik özellikler söz konusudur Yeteneğin psikolojik olarak daha karmaşık, bilişsel olarak daha üst düzey becerilere bağlı ortaya çıkması, onun toplumsal kabulünün de yüksek olacağının garantisi değildir. Bir yeteneğin toplumsal kabulü, ona duyulan ihtiyaca bağlıdır. Ayrıca, yeteneğin değerlendirildiği zaman kesiti de yeteneğe yüklenen anlamda belirleyici bir etmendir. Bir dönemin en popüler yetenekleri, sonraki bir dönemde önemini yitirmiş olabilir. Bir toplumda anlamlı olan bir yetenek, bir başka kültürde önemsenmeyebilir.
YAZAR
Feyzullah Şahin
