Kültürel ve doğal miraslarımız XXII (İshak Paşa Sarayı)

Dünyanın ilk kaloriferli yapısı.

İshak Paşa Sarayı...

Ağrı'nın Doğubeyazıt ilçesinde sarp kayaların tepesinde kartal yuvasını andıran İshak Paşa Sarayı'nın ihtişamını ifade eden şöyle bir söylenti bulunuyor; İran elçisi önce İshak Paşa Sarayı'na daha sonra Topkapı Sarayı'na gider. Elçi, İshak Paşa Sarayı'nın Topkapı Sarayı'ndan daha ihtişamlı olduğunu söyler. Bunun üzerine padişah, Çıldır valisi İshak Paşa'yı görevden alır.

Diğer bir söylenti ise şöyle; İshak Paşa Osmanlı'nın ekonomik sorunlarla boğuştuğu bir dönemde sarayın tamamlanması için İstanbul'a göndermesi gereken vergilerin bir kısmını kullanır; bu durum anlaşılınca da sürgüne gönderilir.

Bir dönem 100 TL'nin arka yüzünde yer almasıyla önemi arz edilen İshak Paşa Sarayı'nı IV. Murat'ın İran seferinde sağ kolunu kaybettiği için ‘çolak' lakabıyla anılan, Doğubeyazıt Sancak Beyi Abdi Paşa, 1685'te inşa ettirmeye başladı. İnşaat, sancakbeyleri Abdulfettah Efendi ile Mahmut Paşa döneminde sürse de başlandığından tam 99 yıl sonra Çolak Abdi Paşa'nın oğlu olan Çıldır Valisi İshak Paşa tarafından 1784'te tamamlanabildi. 7 bin 600 metrekarelik bir alana yayılan İshak Paşa Sarayı'nda ocaklı 366 oda bulunuyor.

İshak Paşa Sarayı'nı önemli kılan unsurlardan biri de kalorifer, kanalizasyon ve su tesisatlarının bulunması.

Dünyanın ilk kaloriferli yapısı olan İshak Paşa Sarayı, merkezi bir sistem üzerinden ısıtılıyordu. Her odada bulunan ocaklarda ısıtılan sıcak su, taş duvarlardaki boşluklardan geçen toprak künkler aracılığıyla yapı içinde dolaştırılıyordu.

İshak Paşa Sarayı, yapımının 99 yıla yayılması, bu uzun süreçte öne çıkan sanatsal akımların değişmesi ve bulunduğu bölgenin kültürel özellikleri nedeniyle farklı mimarı üsluplara sahip. Planında Osmanlı saray geleneği korunmuş olsa da, Selçuklu ve Fars mimarisinden de özellikler taşıyor. Barok ve rokoko stilinde Batı tipi süslemelere de sahiptir. İshak Paşa Sarayı farklı medeniyetlerin tarzlarını harmanlamasıyla, sanat tarihinde modern bir yapı olarak değerlendiriliyor. Bununla birlikte baskın mimari karakteristikleri geleneksel Selçuklu sanatının etkisinde.

Ahıskalı ustalar tarafından kesme taş kullanılarak inşa edilen İshak Paşa Sarayı'nın taş işçiliği dünyanın en iyi örnekleri arasında gösteriliyor. Sarayın süslemelerinde Batı'daki rokoko ve barok stillerine de yer verilirken, özellikle kapılarında Selçuklu sanatı öne çıkıyor.

İshak Paşa Sarayı'nın kapılarında Selçuklu üslubunda bitki motifleri dikkat çekiyor. En başta anıtsal taç kapı olmak üzere, sarayın farklı noktalarında ve mezarlığında uzun ömrü simgeleyen selvi ağacı kabartmaları bulunuyor. Sarayın en ünlü motifi, bereket, ölümsüzlük ve cenneti simgeleyen, yapının farklı noktalarında görülebilen hayat ağacı.

Anıtsal taç kapıdan girilen ilk avluda muhafız koğuşları, çeşme, nöbetçi odaları ve zindanlar bulunurken, iç avluda harem, hizmetli odaları, selamlık, cami ve Çolak Abdi Paşa Türbesi yer alıyor.

İshak Paşa Sarayı'nın tek kubbeli camisinin dışında da geometrik ve bitkisel kabartmalar görülüyor. Sarayın kuzey cephesindeki dört konsol ise kanatlı ejder, aslan ve insan motifleriyle bezeli olup sarayın duvarları ayet ve beyitlerle süslenmiş.

Sarayın ikinci avlusunda, kesme taştan yapılmış iki katlı ve sekizgen olan türbede Çolak Abdi Paşa, İshak Paşa ve onların yakınları yatıyor.

UNESCO'nun Dünya Miras Geçici Listesi'nde Türkiye'nin 77'si kültürel, 3'ü doğal ve 3'ü karma (Kültürel / Doğal) olmak üzere toplam 83 varlığı bulunuyor. UNESCO Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme kapsamında Taraf Devletler, UNESCO Dünya Miras Listesi'ne kaydedilmesi uygun olan varlıklara ilişkin envanterlerini (geçici liste) UNESCO Dünya Miras Merkezi'ne iletmekle yükümlüdürler.

UNESCO Dünya Miras Merkezi'nce yayınlanan bu listede yer alan varlıklara ilişkin hazırlanan adaylık dosyaları Dünya Miras Komitesi'ne sunulmaktadır. Geçici Listeler hazırlanırken varlıkların Dünya Miras Komitesi'nce belirlenen kriterleri karşılama durumları ile mimari, tarihi, estetik ve kültürel, ekonomik, sosyal, sembolik ve felsefi özellikleri de dikkate alınmaktadır.

İlk kez 1994'te UNESCO Dünya Miras Merkezi'ne iletilen Geçici Listemiz 2000, 2009, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019 ve 2020'da güncellendi.