Vergi, devlet tarafından, gelir oluşturmak amacıyla, yasalara dayanılarak, karşılıksız ve gerektiğinde zorla alınan parasal bir yüktür. Vergiler, devlet gelirlerinin çok önemli bölümünü oluşturur. Güvenlik, eğitim, adalet, altyapı, ekonomik refah, sosyal güvenlik gibi temel kamu harcamalarına kaynak oluşturur.
Kanunsuz vergi olmaz ilkesi gereği, vergi ancak kanunla konulabilir. Vergi yükümlüsü(mükellefi) denilen kişiden alınır. Vergi yükümlüleri, mukimlik ilkesi esasına göre, o ülkede oturan (mukim) gerçek kişiler ve merkezi o ülkede bulunan tüzel kişilerdir. Küreselleşme bağlamında, ortaya çıkabilecek çifte vergilendirme sorunu, bunu önleyen antlaşmalarla çözülebilmektedir.
Uyumlu vergi yükümlüleri vergilerini, şahsi mal varlıklarından, süresinde ve eksiksiz olarak öderler. Devlet, vergi uyumunu sağlamayan yükümlülere karşı zor (cebir) kullanarak vergileri cezalarıyla birlikte alır. Bazı durumlarda hürriyeti bağlayıcı cezalarda düzenlenmiştir.
Kamu gelirleri içinde, vergi kavramıyla benzerlik gösterirsede farklı olan, vergi benzeri gelirlerde (parafiskal gelirler) vardır. Bunlardan,
-Sosyal güvenlik kurumu primleri, çeşitli meslek odaları aidatları gibi vergi benzeri gelirler, kamu geliridir, ancak devlet geliri sayılmaz, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarınca tahsil edilir, onların bütçelerinde gelir oluşturur.
-Yargı, tapu, noter, liman, pasaport, vize, ruhsatname, trafik harçları, ulaştırma altyapıları resmi gibi, verilen hizmetler karşılığında tahsil edilen devlet gelirleri vardır. Bunlar devlet geliri olma açısından vergiye benzerlik, hizmet karşılığı olmaları açısından ise vergiden farklılık gösterir.
Bütün vergi benzeri gelirler, devlet alacağı gibi takip tahsil edilir, ödenmeleri zorunludur, bu açılardan ise vergiye benzlik gösterir.
Vergilendirme süreci, tarh (verginin hesaplanarak miktarının belirlenmesi), tebliğ, tahakkuk (verginin ödenecek durumu gelmesi) ve tahsil aşamalarından oluşur. Ancak, vergilerin zamanaşımı süreleri içinde tarh ve tahsil edilmesi gerekir.
Vergiler çeşitli bakış açılarına göre sınıflandırılabilir. Kaynağına göre sınıflandırıldığında vergiler; gelir ve kazan üzerinden alınan vergiler, Servet(mülkiyet) üzerinden alınan vergiler (emlak, veraset intikal, motorlu taşıtlar vergileriâ¦), harcamalar üzerinden alınan vergiler (katma değer, özel tüketim, özel iletişim, şans oyunları vergileri) gibi alt birimlere ayrılır.
Konularına göre ise; dolaysız vergiler ve dolaylı vergiler olmak üzere ikiye ayrılır. Dolaysız vergiler bir başka ifadeyle başkasına yansıtılamayan vergilere örnek olarak gelir kazanç üzerinden ve servet üzerinden alınan vergiler verilebilir. Öte yandan dolaylı vergiler ise harcama üzerinden alınan vergiler (katma değer, özel tüketim, satış vergileri), işlem üzerinden alınan vergiler (gümrük vergisi, ithalatta alınan katma değer vergisi, ihracat vergisi, damga vergisi, harçlar) olarak sınıflandırılabilir.
Dolaylı vergiler, başkalarına yansıtılabilen vergilerdir. Vergi tutarını hesaplama yaklaşımına göre oransal (nisbi) vergiler (artan, sabit ve azalan oranlı), maktu vergiler (miktarı önceden belirlenmiş vergiler) olarak kendi içerisinde ikiye ayrılır.
Verginin hesaplanma biçimine göre ise ikiye ayrılır. Spesifik vergiler; ağırlık, hacim, uzunluk gibi fiziki ölçüler üzerinden hesaplanan vergilerdir. Gümrük vergisi, özel tüketim vergisi, bu vergi biçimine örnek olarak gösterilebilir. Advalorem vergiler; değer üzerinden hesaplanan vergilerdir. Gümrük vergisi ve katma değer vergisi bu gruba dahil edilir.
Bunlara ilaveten, matrah belirleme yöntemine göre; yükümlünün medeni ve sağlık durumunu dikkate alarak hesaplanan şahsi(sübjektif) vergiler ve gayrişahsi (objektif) vergiler sınıflaması; nakdi ve ayni vergiler sınıflaması; genel ve özel vergiler sınıflaması yapılabilir.
Vergilerya yükümlü tarafından beyan edilip ödenir ya da vergi yükümlüsüne ödeme yapılırken vergi sorumlusu tarafından kaynaktan kesilerek vergi idaresine ödenir. Ücret ödemelerinde gelir vergisi örnek niteliği oluşturur.
Vergi, bir finansal araç olmanın ötesinde tarihi, sosyolojik ve kültürel boyutlara da sahiptir. Vergiler, devletin milli gelirden aldığı bir pay olarak gelir dağılımını etkileyerek. Serveti hanehalklarından veya işletmelerden devlete aktarır. Verginin, hem ekonomik büyümeyi hemde ekonomik refahı artırabilecek ve azaltabilecek etkileri vardır. Devletlerin, savaşlar, doğal afetler, hastalıklar, finansal krizler gibi nedenlerle mevcut vergi gelirlerini artırma uygulamaları, vergi kaçırma, vergiden kaçınma, vergi direnci ve kayıt dışı ekonomiye kayma eğilimlerini artırır. Bunlarda vergi adaletine, vergi etiğine bozucu etki yapar, vergi uyumu ilkesini zayıflatır.
Vergilendirmenin amacı, enflasyon oluşturmadan devlet harcamalarına kaynak sağlamaktır. Ancak enflasyonun, ekonomik anlamda bir tür vergi yükü oluşturduğu kabul edilir. Yüksek enflasyon koşullarında, nakit ve nakde çevrilebilir benzeri iktisadi kıymet sahipleri sürekli olarak bu vergi yüküne maruz kalmaktadırlar.
Tarihçeye bakıldığında, verginin eski çağlara uzandığı, Eski Mısır'da MÖ 3000-2800'dan beri varolduğu, bütün devletlerde uygulanagelmekte olduğu görülmektedir. Kutsal kitaplardada verginin yer aldığı izlenmektedir. İslamiyette ibadet niteliği taşıyan zekatın, arınma amacıyla servet üzerinden alınan bir tür vergi olduğu görüşü varsada tartışmalı konudur. Ancak Verginin İslam uygarlığında önemli bir yeri vardır.
Vergi devletlerin vazgeçilemez gelir kaynağı durumundadır. Günümüzde, vergi devleti kavramı oluşmuştur.
YAZAR
Ahmet Hayri Durmuş
