Ünlü uyumu nedir, ne demek? Küçük ve büyük ünlü uyumu örnekleri, kuralı ve konu anlatımı
Türkçenin yazıya dökülmesinde kullanılan ve Latin alfabesi temel alınarak hazırlanan Türk alfabesinde 21 tanesi ünsüz 8 tanesi ise ünlü olmak üzere toplamda 29 harf yer alır. Ciğerden gelen havanın bir titreşim yaparak ağızdan çıkmasıyla oluşan seslerin yazı sistemindeki karşılığı olan bu harfler bir araya gelerek kelimeleri oluşturmaktadır. Dilbilgisinin birçok alanında olduğu gibi bu harflerin bir araya gelerek anlamlı bir bütün oluşturabilmesi de belirli kurallara bağlanmıştır. Türkçedeki ünlü harfleri ilgilendiren ve bu harflerin bir kelime içinde yer alabilmesini belirli şartlara bağlayan kurallara da büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu nedir? Ayrıntılar içeriğimizin devamında...
Türk alfabesinde yer alan harflerin kalın, ince, düz ve yuvarlak olarak da değerlendirilmesi sebebiyle kalınlık incelik uyumu ve düzlük yuvarlaklık uyumu olarak da ifade edilen ünlü uyumu kuralı tablosu nasıldır? İşte, büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu hakkındaki tüm detaylar...
Büyük Ünlü Uyumu Nedir?
Büyük ünlü uyumunun ne olduğunu ve hangi kurallara bağlı olarak gerçekleştiğini açıklamadan önce Türk alfabesinde yer alan ünlü ya da bir diğer ifadeyle sesli harflerden kısaca bahsetmek gerekmektedir. Türk alfabesinde 8 adet bulunan ve ses yolu açıkken hiçbir engele takılmadan çıkan sesleri ifade eden ünlü harfler; dilin durumuna, dudakların durumuna ve çenenin durumuna bağlı olmak üzere kalın, ince, dar, geniş, düz ve yuvarlak ünlüler olarak sınıflandırılmıştır. Bugünkü yazımızın konusu olan büyük ünlü uyumu ve küçük ünlü uyumu da sesli harflerin bu pozisyonlarına bağlı olarak oluşturulduğundan, Türk alfabesinde yer alan ünlü harfler ve özelliklerini bilmek gerekmektedir.
Türkçedeki sesli harfler ve onların özelliklerinden bahsettikten sonra artık büyük ünlü uyumu nedir sorusuna yanıt arayabiliriz. Kalınlık incelik uyumu olarak da isimlendirilen büyük ünlü uyumu; Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü harf kalın ise (a, ı, o, ü) diğer hecelerdeki ünlülerin de kalın; ilk hecesindeki ünlü harf ince ise (e, i, ö, ü) diğer hecesindeki ünlülerin de ince olması gerekliliğini belirten bir kuraldır.
Örnek:
Bir kelimede büyük ünlü uyumu aranması ile alakalı kurallar ise şu şekildedir:
A-) Türkçeye yabancı bir dilden giren kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
B-) Tek heceden meydana gelen kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
C-) Bitişik yazılan kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
D-) -yor, -leyin, -mtırak, -gil, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz.
Küçük Ünlü Uyumu Nedir?
Düzlük yuvarlaklık uyumu olarak da bilinen küçük ünlü uyumu, bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlülerden bir tanesi varsa (a, e, ı, i) varsa takip eden hecelerde de düz ünlü; eğer ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü varsa (o, ö, u, ü) bu hecenin ardından gelen ilk hecede düz ve geniş bir ünlü (a, e) ya da var ve yuvarlak bir ünlü (u, ü) gelmesi gerektiğini belirten bir kuraldır.
Tıpkı büyük ünlü uyumunda olduğu gibi tek heceden meydana gelen sözcüklerde, bitişik yazılan kelimelerde ve Türkçeye yabancı bir dilden girmiş olan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmamaktadır.
Örnek:
Ünlü Uyumu Kuralı Tablosu
