Gizemli ışık hüzmeleri! Deprem anında neden gökyüzünde ışıklar beliyor?
Kahramanmaraş merkezli gerçekleşen deprem tarihin en büyük yıkımlarından biri olarak kayıtlara geçti. Peş peşe iki büyük depremle 11 il enkaz yığınına dönüşürken dikkat çeken sıra dışı bir şey daha vardı: Gökyüzünde belirin gizemli ışılar! Deprem 40 binden fazla vatandaşın hayatını kaybetmesine neden olurken sarsıntı anında gökyüzünde ortaya çıkan ışık huzmelerinin neden meydana geldiği merak konusu oldu. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Müdür Yardımcısı Prof. Dr. Ali Pınar tarafından daha önceki yıllarda yapılan açıklamada, deprem ışıklarının fay hareketleriyle alakalı olduğu ifade edilmişti. Peki deprem anında ortaya çıkan ışık nedir, anlamı ne? Deprem olurken neden gökyüzünde ışık beliriyor? İşte detaylar...
Gerçekleşen depremlerden sonra ortaya çıkan ışıkların nedenleri insanlar tarafından araştırılmaya başlandı. Özellikle deprem sırasında meydana gelen ışık hüzmelerinin depremle ilişkili olduğu düşünülüyor. Yüzlerce yıldır gökyüzünde meydana gelen kaynağı belirsiz ışık kümeleri görüldüğüne ve bunları depremlerle ilişkilendirdiklerine dair bilgiler bulunuyor. Ancak depremin oluşum anından saatler, hatta günler öncesinde görülebildikleri gibi deprem sırasında ve nadiren deprem sonrasında da oluşabilen, bu nedenle "deprem ışıkları" olarak bilinen bu ışıkların kaynağı yıllar boyu gizemli olaylara, meteorlara hatta UFO’lara bağlanmıştı.
Yer bilimcilerinin araştırma konuları arasında pek de yer bulmayan bu ışık olayları, 1960’lı yıllarda Japonya’nın Nagano kentinde gerçekleşen depremler ve bu deprem döneminde elde edilen görüntülerle bilim dünyasının dikkatini çekmeye başladı. Sonrasında gelişen teknolojiyle birlikte deprem ışıklarının var olduğu çok sayıda fotoğraf ve video ile de kanıtlandı.
Birçok kez görüntülenen deprem ışıklarının nasıl oluştuğuna ilişkin farklı görüşler olsa da en son açıklama 2014’te yapılan bir araştırmaya dayanıyor. Bu araştırmada 1600’den 2014’e kadar gerçekleşmiş ve ışık olaylarıyla ilişkilendirilen 65 deprem jeolojik ve sismolojik verilerle birlikte ayrıntılı olarak incelenmiş ve farklı ortamlarda, farklı zamanlarda gerçekleşen bu depremlerin ne gibi ortak özellikleri olabileceği araştırılmış. Hayli geniş bir veri tabanı üzerinden ilerleyen süreç sonucunda araştırmacılar ilginç bir tabloyla karşılaşmış. Deprem ışıklarının yalnızca belirli koşullar altında ve genellikle deprem sonrasında değil de depremin öncesinde ya da deprem sırasında oluştuğu tespit edilmiş.
Araştırmacılar bu çalışma sonucunda ışıkların neden yalnızca belirli koşullar altında oluştuğuna dair henüz yeterli veri elde edememiş olsalar da zamanlamaya dair bir açıklama getirebildiklerini söylüyorlar.
GÖKYÜZÜNDE OLUŞAN IŞIKLAR NEDİR VE NASIL MEYDANA GELİR?
Uzmanlara göre ışıkların oluşum süreci yer kabuğunda biriken ve henüz açığa çıkmamış olan gerilimle başlar. Bu gerilim tektonik levhaları hareket etmeye zorlar. Levhalar arasındaki sürtünme kuvveti her ne kadar bu harekete bir süre engel olsa da gerilim zaman içinde sürtünme kuvvetini yener. Bunun sonucunda levhalar hareket eder ve yeraltında biriken enerji açığa çıkarak deprem dalgalarını oluşturur. Bu dalgalar yer kabuğunu oluşturan kayaçlarda gerilme, sıkışma ve bükülmeler meydana getirerek yeryüzünü şekillendirir. Deprem ışıkları da genellikle deprem dalgalarının oluşumuna kadar olan bu süreçte görülür. Uzmanlara göre kayaçlarda gerilim birikmesi, bu kayaçları oluşturan minerallerdeki eksi yüklü oksijen atomu çiftlerinin birbirinden ayrılmasına ve serbest kalan oksijen iyonlarının kayaçtaki çatlaklar arasından elektrik akımı olarak yüzeye çıkmasına neden olur.
GÖKYÜZÜNDE OLUŞAN IŞIKLAR DEPREMLE İLİŞKİLİ Mİ?
Yüzeye çıkan çok sayıda yüklü atom bir araya gelerek hava moleküllerini iyonize eder ve ışık yayan bir plazma oluşturur. Araştırmacılar bu olayı "sanki yer kabuğunun yapısında bir batarya var da, o devreye giriyor" diye bir benzetmeyle açıklıyor.
Ancak yer kabuğunda oluşan her gerilim nasıl kayaçlarda kırılmaya ve depreme neden olmuyorsa her deprem de gökyüzünde bu tür ışıklara yol açmıyor. Hatta bu tür ışık olaylarına öyle nadir tanıklık edilebiliyor ki uzmanların tahminine göre bu ışıkları ortaya çıkaran uygun koşullar gerçekleşen tüm depremlerin neredeyse sadece yüzde 5’lik kısmında oluşuyor.
Araştırma ekibinden uzmanların belirttiğine göre deprem ışıkları yere yakın mavimsi alevler, ışık küreleri ve yerden 200 metre yüksekliğe kadar çıkabilen yıldırımlar şeklinde görülebiliyor ve kısa sürede kayboluyor. Kimi zaman depremin merkez üssünden yaklaşık 160 kilometre uzaktan dahi görülebiliyorlar
Bu tür ışıkların depremlerden önce ortaya çıkmasının bazı depremlerin önceden tahmin edilmesine yarayabileceği düşünülse de, uzmanlar henüz böyle bir şey söylemek için çok erken olduğunu, deprem ışıklarının bu kapsamda bir veri olarak değerlendirilebilmesi için öncelikle neden yalnızca belirli koşullarda oluştukları ve belirli kayaç türlerinin olduğu bölgelerde görüldükleri üzerine çok daha ayrıntılı çalışmalar yapılması gerektiğini belirtiyor.
Deprem ışıklarının görünme zamanı iki farklı grup altında sınıflandırılabilir.
- Depremden hemen önce ya da birkaç hafta öncesinde beliren, genel olarak merkez üssüne yakın gözlemlenen deprem ışıkları.
- Deprem dalga dizisinin geçiş anı esnasında merkez üssüne yakın yerlerde meydana gelen ya da S dalgalarının geçişi anında merkez üssünden uzak yerlerde görülen depremle eşzamanlı oluşan ışıklar.
DEPREM ANINDA ORTAYA ÇIKAN IŞIKLARIN ANLAMI NE?
Deprem Araştırma Enstitüsü Müdür Yardımcısı Prof. Dr. Ali Pınar daha öncesinde yapmış olduğu bir açıklamada deprem ışıkları hakkında, 'Görülen o ışıklar yüzde 90’lık kısım dediğimiz sismik enerjinin ısıya dönüşme olayıdır.' ifadelerine yer vermişti.
Prof. Dr. Pınar, fayın hareketiyle biriken enerjinin yüzde 90'ının ısıyla ortaya çıkması faydalı bir olay olarak yorumlayarak; 'Bir fay üzerinde biriken sismik enerjinin yüzde 90’ı tamamen ısıyla çıkar. O hareketle birlikte büyük ısı oluşmaktadır. Sadece geri kalan yüzde 10 sismik enerjiyle açığa çıkar.' açıklamalarında bulunmuştu.
Sismik enerji nedir?
Yer kabuğunda yaşanan ani enerji boşalımı esnasında meydana gelen dalgalanmalar sismik dalga olarak adlandırılır. Yer kabuğunun altında ortaya çıkan bir deprem ya da patlama anında çok büyük bir miktar enerji açığa çıkmış olur. Ortaya çıkan enerjinin bir kısmı faylanma ile birlikte kayaçların deformasyonu için kullanılır. Geri kalan kısmı, ortam özelliklerine bağlı olarak yer içerisinde elastik dalgalar halinde yayılmaya devam eder.
Sismik dalgalar, depremi meydana getiren kırılma ve faylanma sebebiyle kaynaktan uzaklaşacak şekilde tüm yönlere farklı türlerde yayılır.
Deprem sırasında cisim ve yüzey dalgası olmak üzere iki dalga çeşidi ortaya çıkar. Cisim dalgaları tüm yönlere doğru yayılarak hareket eder. Yüzey dalgaları ise yerkürenin yüzeyinde paralel şekilde yayılmaya devam eder.
Deprem olurken neden gökyüzünde ışıklar beliriyor?
Deprem analistleri tarafından bu zamana kadar yapılan açıklamalarda, biriken enerjinin tümü sismik dalgalara dönüşerek farklı tepkimeler yaratmadığı (ışık huzmesi gibi) durumda, ölçülen depremin şiddeti hali hazırda yaşanan büyüklüğün 10 katı şiddetinde meydana gelebilir.
Bazı modeller, deprem ışıklarının üretilmesinin, bir deprem öncesinde ve sırasında dolomit, ve riyolit gibi bazı kaya türlerindeki iyonlaşmayı takiben, iyonların kayalardaki çatlaklardan yukarı doğru hareket etmesine dayanmaktadır. Bu iyonlar atmosfere ulaştıklarında, hava ceplerini iyonize ederek ışık yayan plazma oluşturabilir.
Kaynak: TÜBİTAK Bilim ve Teknik Dergisi
