Sözcüklerin ve dilsel ifadelerin anlamlarının incelenmesine odaklanan ve birçok faklı yönü olan geniş bir araştırma alanıdır. İncelenen dil, Türkçe veya İngilizce gibi doğal bir dil veya bilgisayar programlama dili gibi yapay bir dil de olabilir. Doğal dillerde anlam, esas olarak dil bilimciler tarafından incelenir. Anlambilim, çağdaş dil biliminin ana alanlarından biridir. Anlambilim incelemelerinde, anlama ilişkin bilgiyi tanımlamak gibi genel bir amaç paylaşılıyor olsa da birbirinden oldukça farklı yöntemler kullanılabilir.
Anlambilim alanının felsefe, psikoloji ve sosyoloji gibi anlamın yaratılmasını ve aktarılmasını araştıran diğer alanlarla güçlü bağlantıları vardır. Bu yüzyılın başlarında, anlambilim alanında pek çok çalışma felsefeciler tarafından yapılmıştır ve hala da yapılmaktadır. Bu komşu alanlarda sorulan soruların bazıları, dil bilimcilerin anlambilim üzerine çalışma biçimleri hususunda önemli etkilere sahip olmuştur. Felsefik, psikolojik veya sosyolojik temellere dayanan farklı tanımları verilebilirse de dil bilimsel bakış açısında anlam, ana dili konuşucularının dile ilişkin doğal bir bilgisi olarak kabul edilir. Dil bilimciler söz konusu kabulden hareketle bu bilginin doğasını anlamaya çalışır.
Dilde anlamın nasıl işlediği sorusu, dil bilimsel anlambilim çalışmalarının temel sorularından biridir. Anlambilim çalışması, dilde anlamın nasıl işlediğini açıklarken araştırmaya dayandırmak için genellikle dilsel ifadelerin anlamı hakkında ana dili konuşucusunun dil sezgisini kullanır. Bunun nedeni, dilsel ifadelerden anlam çıkarma ve(ya) dilsel ifadeleri anlamlı kılma yetisinin insanın bilişsel becerileri arasında öne çıkan bir beceri olmasıdır. Dil sezgisi, ana dili konuşucularının, edinim gereği kendiliğinden gelişmiş dile ilişkin doğal bilgileridir. Bu sayede, herhangi bir dili ana dili olarak konuşan bir birey anlam hakkında aşağıda kimi örnekleri verilen türden sezgisel bilgilere, dil edinimi sürecinin kalitesine de bağlı olarak artan ya da azalan düzeyde sahiptir:
Sözcüklerin hem de cümlelerin birden fazla anlamı aktarabilmesi:
"Bozuk". 1. Saat, makine vb. için işlevini yerine getirememek. 2. İnsan için birine, bir şeye kırgın, dargın olmak. vb.
Cümlelerin birden fazla anlam aktarabileceği:
"Çabuk dışarı çık!". 1. Bir tehlike var -uyarı- 2. Kızgınım sana. Seni görmek istemiyorum, vb.
İki ayrı sözcüğün ya da cümlenin duruma göre aynı anlamda olabileceği:
"Betimlemek/ tasvir etmek". "Saatiniz kaç?/ Saatiniz var mı?".
Bir cümlenin, ögelerinin farklı dizimlerde yeniden dizildiği durumlarda anlamının değişebileceği:
"Ayşe eve geldi./ Eve Ayşe geldi".
Dildeki karşıt anlamlılık ilişkilerini:
Uzun/kısa; çalışkan/tembel vb.
Sözcüklerin ve cümlelerin aktarmalı anlam taşıyıp taşımadığı:
"Kafeste bir aslan var./ Aslansın sen!"
Ana dili konuşucularının anlam dendiğinde sezgisel olarak ne bildiklerini örneklediğimizde özellikle bu bilginin sözcük ve cümle düzeyinde temellendiği görülmektedir. Elbette ana dili konuşucularının anlama yönelik dilsel bilgileri sözcük ve cümle düzeyinin ötesine de (metin düzeyine vb.) geçmektedir. Ancak dil bilimsel anlambilim çalışmaları daha çok geleneksel olarak bu iki düzeye ilişkin bilgi üzerine odaklanır.
Sözcük anlamı nedir sorusu dil biliminin çeşitli alt alanlarınca farklı biçimlerde cevaplanan bir sorudur. Sözcük anlambilimi kuramları (Gönderimsellik Kuramı, Zihinselci Anlam Kuramları, Gösterge Kuramı, Anlamsal Ağlar Kuramı, Anlamsal Özellikler Kuramı) sözcük anlamını kendi modellemeleri doğrultusunda tanımlamaya ve açıklamaya çalışmış kuramlardır. Tüm bu kuramlar, insan zihninin, nasıl olup da bir tür kavramlaştırma/anlamlandırma üreticisi gibi çalıştığını ortaya koyma çabasındadır.
Düz anlam (gönderimsel anlam veya temel anlam) bir şeyi çekmek : +eylem, +kılıcı özneli, +etkilenen nesneli, + hareket (yere temaslı, kılıcıya doğru) (Ali masayı kendine doğru çekti.); yan anlam +eylem, +kılıcı özneli, +etkilenen nesneli, + hareket (yere temassız, yukarıya doğru) Ali bayrağı direğe çekti.; imgesel anlam (mecaz) +deneyimci özneli, -hareket (Ali ömrü boyunca dert çekti.) sözcük anlamı nedir sorusunun cevaplanışı sırasında ortaya konmuş temel nitelikli bir kavram üçlemesidir.
Sözcükler arası anlam ilişkileri, sözcük anlambilimi kuramlarının öne çıkarttığı bir diğer kavram olarak dikkati çeker. Sözcükler arası anlam ilişkileri konusu da tıpkı anlamın ne olduğu konusu gibi çok yönlü bir içeriğe sahiptir. Benzetme, eğretileme, ad aktarması, eş adlılık, eş anlamlılık, karşıt anlamlılık sözcükler arası anlam ilişkileri üzerine yapılan çalışmalarda tanımlanmış anlam ilişkisi türlerine örnek oluşturur.
Anlamlı birimlerin daha büyük anlamlı birimler oluşturmak için sistemli bir biçimde bir araya geldiği ve cümleleri anlamanın bu bir araya gelişteki sistemi anlamayı gerektirdiği düşüncesi, çağdaş anlambilimdeki en önemli konu olmuş ve bu gelişme cümle anlambilimi alanının da kaynağını oluşturmuştur. Anlambilim üzerine çalışan dil bilimciler, sözcüklerin cümlelerde gözlemlenen diziliş biçimleri ile cümle anlamı arasındaki ilişkiyi ortaya çıkaran genel kuralları betimleyebilmek üzere günümüzde de yoğun bir biçimde çalışmaktadır.
YAZAR
Gülsün Leyla Uzun
KAYNAK
