Kültürel unsurların bir bölgeden yayıldığını varsayan kuramdır. Meşhur müzeleri gezen herkes, insanların farklı coğrafyalarda yaşasalar da birbirine çok benzer alet ve araçları birbirlerinden bağımsız olarak icat edebildikleri kanaatine varabilir. Zira dünyanın farklı coğrafi bölgelerden meydana geldiği ve bu bölgelerin Evrim Teorisi'ne göre farklı safhalarda olduğu fikri de 19. yüzyıldan beri genel kabul görmektedir. Ayrıca yazılı kaynakları olmadığı için eski tarihleri bilinmeyen medeniyetler özellikle Leo Frobenius (ö. 1938) gibi Alman tarihçilerin dikkatini çekmekteydi. Etnografik materyaller ve eskiden kullanılmış olan teknolojiler toplulukların bilinmeyen tarihlerine ışık tutabilirdi. Farklı kültürlerin incelenmesi 19. yüzyılda insanlığın daha "ilkel" seviyelerden kompleks seviyelere nasıl ulaşabildiği sorusuna cevaben, biyolojik evrime benzer bir süreçten geçerek "ilerlemiş" olabileceği ya da teknolojik icat merkezlerinden yayılmış olabileceği görüşleri üzerinde duruluyordu. Antropoloji ve psikoloji disiplinlerinin kendisine çok şey borçlu olduğu Adolf Bastian (ö. 1905) farklı coğrafi bölgelerde bulunan toplulukların kültürel gelişmelerinin öteki bölgelere yayılmayacağını ama insanlığın "psişik aynılığı" (psychic unity) ile farklı seviyelerde olmalarına rağmen nihayetinde birbirlerine benzeyeceğini iddia etmişti. Bu görüş daha sonra Carl Gustav Jung (ö. 1961) tarafından "kolektif şuur kaybı", Emile Durkheim (ö. 1917) tarafından yaşayan bir organizma olarak "kolektif şuur" ve Edward Burnett Tylor (ö. 1917) tarafından da "mukayeseli metot" gibi toplumu anlama yöntemleri olarak kavramsallaştırılmıştır. Sosyoloji ve antropoloji gibi henüz kuruluş aşamasındaki disiplinler tabii bilimlerden etkilenmişti. Biyolojik evrim teorisi hemen hemen aynen sosyal bilimlere uyarlanmaya çalışılmış, benzer şekilde hidrolik moleküller veya iyonların plazma vasıtasıyla hücrelerin içinde veya dışına yayılmasından esinlenilerek kültürlerin de yayıldığı fikri ortaya atılmıştır.
Difüzyonizmi savunan üç farklı ekolden söz edilebilir: Alman-Avusturya kültürel-tarih (Kulturkreislehre) ekolü olarak anılan gelenek, Moğolistan ve Afrika'da ok ve yay yapımındaki benzerlikten yola çıkarak "form kriteri" fikrini ortaya atan Friedrich Ratzel (ö. 1904) ve sonra onun öğrencisi Frobenius'un (birden fazla benzerlik kriteri) vasıtasıyla Alman etnologlar Fritz Graebner (ö. 1934) ve Wilhelm Schmidt (ö. 1954) tarafından geliştirilen yaklaşımı aslında evrim teorisinden çok etkilenmiştir. Düşünceler, tarzlar, dinler, lisanlar, yemekler, kıyafetler ve teknolojiler gibi kültürel unsurların (Paideuma - kültürün kalbi veya canı) bir bölgede icat edilip ortaya çıktığı ve sanki durgun bir suya atılan bir taş gibi daireler oluşturarak yayıldığı (Kulturkreise - [çoğul] kültür daireleri, bölgeleri) görüşüne dayanmaktadır. Difüzyonizm anlayışına göre kültürler birbirlerinden göçler vasıtasıyla doğrudan etkilenebildikleri gibi dolaylı veya bir aracı vasıtasıyla da etkilenebilirler.
William J. Perry (ö. 1949) ve W. H. Rivers (ö. 1922) gibi antropologların temsil ettiği Britanya difüzyonizm ekolü ise insanlığın icada pek yatkın olmadığı ama başkalarını taklit etmeye ve işine geleni (borç) almaya hevesli olduğunu iddia etmişlerdir. Belki de Viyana'da aldığı psikoloji eğitiminin de etkisiyle Clyde Kluckhohn (ö. 1960) yayılmacı yaklaşımın taraftarlarını dışlayanlara karşı onların hakikatleri bulma amacı taşıyan bilim insanları olduğunu ve o güne kadar anlaşılamayan tarihi olaylar hakkında çabalarının takdir edilmesi gerektiğini söyleyerek korumaya çalışmıştır. Amerika Birleşik Devletleri'nde difüzyonizm daha çok etnolog O. T. Mason'un (ö. 1908) yerli Amerikan "kültür alanları"nı tespit etme çalışmalarıyla şekillendi. Mason bir taraftan yerli kabileleri tasnif etmeye öte yandan da onların farklı coğrafyalarda nasıl farklı kültürel unsurları ortaya çıkarmaya çalışmıştı. Ancak belirli bir alanda sadece bir kültürün hakim olduğunu iddia etmek ya da belirli bazı kültürel unsurların zamandan bağımsız olarak varlıklarını değişmeden sürdürmesini açıklamak kolay değildir. Evrim ve özellikle de sosyal evrim düşüncesi, Rönesans döneminde Katolik Kilisesi'nin temel öğretisi olan, insanların ilk atasının Adem ve tarih boyunca farklı hızlarda ilerlediklerinden gruplar arasında hiyerarşi olduğu fikriyle zaten yaygındı. İncil'de yazılanların antropolojik tarih-öncesi metodlarıyla doğrulama çabaları ve görevi Rahip Schmidt gibi inançlı Katolikler tarafından üstlenilmişti. Franz Boas (ö. 1942) ve öğrencileri yavaş yavaş bu yöntemden vazgeçip kültür ve karakter, kültürel örüntüler ve kültürlenme gibi unsurların dikkate alınması gerektiğini öne sürdüler. Birinci Dünya Savaşı ve Bronislaw Malinowski (ö. 1942) gibi antropologların devrim sayılabilecek fonksiyonalizm yaklaşımı ile ırkçılıkla suçlanan difüzyonizm de gözden düşmüştür. Yine de günümüzde medya ve farklı teknolojiler sayesinde kültürel unsurlar ve salgın hastalıklar yayılmaya devam ettiği görülmektedir.
YAZAR
Ali Murat Yel
KAYNAK
