Dış politika devletlerin diğer devletler ve uluslararası aktörlerle olan ilişkilerini ifade eder. Devletlerin uluslararası alanda amaçlarına ulaşmak için kullandıkları en önemli araçlardan biridir. Dış politika analizi dış politika süreç ve sonuçları hakkında teorik ve ampirik bilgiyi geliştiren uluslararası ilişkiler alt dalıdır. Literatürün büyük bir bölümü devletlerin diğer devletler ile olan ilişkilerine odaklansa da dış politika devletler, uluslararası kuruluşlar, ulus-üstü kurumlar ve devlet dışı aktörler arasındaki ilişkileri de açıklamaktadır. Hükûmetler, uzmanlar, bürokratlar ve sivil toplum kuruluşları dış politikaları belirlemede önemli aktörlerdir. Dış politika yumuşak, diyalog temelli ve barışçıl olabileceği gibi savaş ve ekonomik ambargo gibi baskıcı ve zorlayıcı şekillerde de olabilir. Dış politikada etki ve başarı sadece devletlerin askeri ve ekonomik kapasitelerine ya da yumuşak güçlerine bağlı değildir. Uluslararası sistemin ve politik bağlamın doğru analizi, amaçların ve araçların iyi değerlendirilmesi, karar alma ve uygulama mekanizmalarının kurumsallaşması gibi birçok faktör etkin bir dış politika için önemlidir. Belirli bir dış politikanın yapımı ve uygulanması iç ve dış faktörlere bağlıdır. Uluslararası sistem ve güç dengesi, uluslararası hukuk, normlar ve rejimler, uluslararası kuruluşlar, ittifaklar ve askeri strateji dış faktörleri oluştururken kültür ve tarih, coğrafya, nüfus, doğal kaynaklar, ekonomik gelişmişlik, politik sistem, liderlerin karakterleri, karar alıcıların algıları, medya, kamuoyu, çıkar grupları ve sivil toplum ise dış politikayı belirleyen iç faktörlerdir.
Uluslararası ilişkilerde kuramlar dış politikayı farklı şekillerde değerlendirmektedir. Genel anlamda ulusal güvenlik, ekonomik çıkar, kimlik ve değerler gibi faktörlerin dış politikanın tayininde etkili olduğu savunulur. Realist kuram ulusal güvenliği dış politika yapımında öncelikli amaç olarak alırken, liberal uluslararası ilişkiler teorileri devletlerin ekonomik çıkar ve iş birliklerini ve bu amaçla gerçekleşen kurumsallaşmayı ön plana çıkarır. İnşa edici yaklaşımda ise dış politika inşasında kimlik ve söylemin rolünün altı çizilir. Geleneksel dış politika kuramları bir ülkenin tarihini, önceki dış politika tercihlerini ve bu politikaların sonuçlarını, aktörlerin çıkar ve endişelerini, sahip olduğu kaynakları ve politikanın uygulandığı uluslararası bağlamı bilmenin etkin bir dış politika için gerekli olduğunu savunur. Birçok diplomasi tarihçisi 17. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başı arasındaki dönemde Avrupa'daki devletler arası sistemi bu yaklaşım üzerinden açıklamaktadır. Geleneksel yaklaşımlarda dış politika iç politikadan bağımsız, ulusal çıkar çerçevesinde devlet tarafından yönetilen bir alan olarak kavramlaştırılır. Karşılaştırmalı dış politika analizleri dış politikanın sadece devletin belirlediği bir alan olmadığını, devlet, hükûmet, toplum ve uluslararası sistem gibi birçok faktörün biçimlendirdiği bir alan olduğunu belirtir. Bürokratik politika modeli ise dış politikayı anlamak için karar verme süreçlerine odaklanmak gerektiğini savunur ve kurumsal ve bürokratik yapının talepleri, imkanları ve kısıtlarının politika seçiminde ve uygulamasındaki etkilerini inceler. Böylece sadece dış politikanın ne olduğunu değil nasıl ve neden uygulamaya konduğunu anlamaya da yardımcı olur. Bilişsel ve psikolojik yaklaşımda ise dış politikada liderlerin, karar alıcıların ve uygulayıcıların rolü vurgulanır. Dış politika analizinde hangi perspektifin ele alınacağı bir analiz düzeyi sorusudur. Uluslararası ilişkiler bireysel, ulusal ve sistemik olmak üzere üç düzeyde analiz edilebilir. Yukarıda ele aldığımız kuramlar ve yaklaşımlar dış politikayı farklı düzeylerde ele almaktadır. Şüphesiz hiçbir kuramın dış politikayı tam anlamıyla çözümleyebildiğini söyleyemeyiz. Diğer taraftan, her biri farklı bağlamlarda dış politika yapımını anlamak için önemli katkılar sunmaktadır. Bu nedenle dış politika analizinde bu kuramları bütünleştiren dinamik ve çok boyutlu bir yaklaşımı savunanlar da vardır.
YAZAR
E. Fuat Keyman
