Grup üyelerinin kendi gruplarına ve üzerinde yaşadıkları toprağa bağlılık hissi olarak tanımlanır. Bu kavram vatan, millet, siyasi yapı, grup, ulus-devlet, kimlik ve aidiyet duygusu kavramları etrafında ele alınan bir değerdir. Bir vatansever ülkesine karşı özel bir sevgiye sahiptir; kendisini ülkesi ile tanımlama duygusu taşır; ülkesinin esenliği ile ilgilidir ve gerektiğinde ülkesinin iyiliği için fedakarlıkta bulunur.
Bazı araştırmacılar vatanseverlik duygusunun belli bir coğrafya üzerinde yaşayan ve sosyal organizasyona sahip her etnik grupta gelişebileceğini savunurken çoğu sosyal bilimci bu duygu ve bilincin ancak millet ve devlet olma durumunda ortaya çıkabileceğini belirtir. Bu bağlamda vatanseverlik sadece coğrafi bağlılık değil, aynı zamanda politik bir bağlılıktır ve çoğunlukla bir ulus devlette kişinin ülkesinin siyasal yaşamındaki anayasal değerlere, belli politik kurumlara ve yaşam tarzına bağlılığı içerir. Vatanseverlik duygusu ile devlet ve siyasi duygu arasında zorunlu bir ilişki gören G. W. F. Hegel (ö. 1831) de vatanseverlik duygusunun özel içeriğini devlet organizmasının siyasi ana yapısından aldığını belirtir.
Tüm vatanseverlik tanım ve çözümlemeleri bilişsel ve duyuşsal olmak üzere iki ana nitelik veya boyuta işaret eder. Bilişsel boyutta belli siyasi, ahlaki ve kültürel doğruluk değerleri yer alırken duyuşsal boyut salt bağlanmayı ve hissiyatı ifade eder. Vatanseverlik, vatan sevgisidir. Ancak, bir vatansever ülkesini belli niteliklere, değer yüklü özelliklere, onu sadakate değer kılan belirli kazanımlara sahip olduğu için sevebildiği gibi, sadece "Benim ülkem" olması duygusuyla da sevebilir.
Kimi yazarlar etik ve siyasal açıdan milliyetçilik ile vatanseverlik arasında bir farklılığın olmadığını ileri sürse de birçok kuramsal ve uygulamalı çalışma bu iki tutum ve değerin birbirinden açıkça farklı olduğunu göstermektedir. Milliyetçilik, dünyanın neresinde ve hangi ülkesinde yaşadıklarına bakmaksızın, bir etnik grubun bütün üyelerini kapsayabilir. Milliyetçiliği vatanseverlikten ayıran en belirgin özelliğin çoğunlukla ulusal üstünlük hissi olduğu kabul edilir. Bu üstünlük hissi bazen diğer uluslara hükmetme veya müdahale etme eğilimi de içerebilir. Buna karşın vatanseverlik, etnik kökenlerine bakmaksızın aynı ülkede yaşayan insanların ilgi ve çıkarlarını koruma çabasıdır. Bu anlamıyla vatanseverliğin, aynı ülkede yaşayan yurttaşlar için milliyetçiliğe göre daha kapsayıcı olduğunu söylemek mümkündür.
Bazı araştırmacılar kuramsal ve uygulamalı çalışmalarla vatanseverlik anlayışlarının içerdiği boyutları belirlemeye çalışmıştır. Bu bağlamda, aşırı ve ılımlı vatanseverlik; otoriter ve demokratik vatanseverlik; kör ve yapıcı vatanseverlik ayrımları üzerinde durulur. Bir bağlılık türü olarak vatanseverlik sevgi, sadakat, bir yere ait olma isteği gibi duygularla tanımlanabilir. Fakat insanların bu duygularını bilişsel boyutta açığa vurmaları; toplumsal ve ulusal inanç, değer, olay ve süreçlerle ilişkilendirmeleri farklılık gösterebilir. Bu farklık kimi vatandaşların bağlılık ve ait olma duygularını gruplarının her eylemini olumlu değerlendirip eleştirmeden desteklemek şeklinde olabilir. Diğer taraftan, kimi vatandaşlar da gruplarına olan bağlılıklarını temel toplumsal ve insani değerlere aykırı gördükleri, uzun vadede toplumun ilgi ve menfaatleriyle örtüşmediğini düşündükleri eylem ve politikalara karşı durarak da gösterebilirler. Aşırı, otoriter ve kör vatanseverlik genel olarak kişinin ülkesinin politika ve eylemlerini sorgulamadan kabul etme, sorgusuz ve koşulsuz bir sadakatle karakterize edilmektedir. Bu sadakat ve bağlılık ulusal politikalar diğer milletlere karşı ayrımcı, zararlı ya da insan haklarına aykırı olduğunda bile geçerli olabilir. Bu nedenle kimi yazarlar vatanseverliğin bir erdem olup olmadığı konusunu sorgular. Vatanseverlik üzerine yapılan bazı çalışmalarda da vatanseverliğin getirdiği sadakat duygusunun, demokratik devletin arzu ettiği eleştirel, aktif ve katılımcı yurttaşlığın önünde engel oluşturabileceği kaygısı dile getirilmiştir.
Buna karşın, demokratik, yapıcı ve ılımlı vatanseverlik ise insanların temel toplumsal ve insani değerlerin aksine uygulama, politika ve eylemlere karşı çıkmasını gerektirir. Böyle bir vatanseverlik, mümkün olduğunca esnek ve etkili bağlılık ile sorgulama, eleştirme ve değiştirmeye çalışma kapasitesi ve isteğini birleştirir. Bireylerin kendi gruplarına karşı eleştirel bilinç ve eleştirel sadakat kapasitesini birlikte geliştirmeleri demokratik devletler için ideal bir durum olarak değerlendirilmektedir. Ülkelerin örtük ve resmi eğitim programlarında etkin bir şekilde yer alan vatanseverlik, ulusal dayanışma ve birliktelik duygusunun şekillenmesinde, uluslararası ilişkilerde ve çeşitli toplumsal olaylara yönelik tepkilerde etkili ve belirleyici olan bir değerdir.
YAZAR
Sedat Yazıcı
