Eğitim yönetimi, kısaca yönetim sürecinin eğitime uygulanmasıdır. Eğitim yönetimi, eğitim ve yönetim kavramlarını içeren disiplinler arası bir alan olmasının ötesinde çok disiplinli bir sosyal bilim alanı olup büyük ölçüde sosyoloji, psikoloji, antropoloji gibi sosyal bilimlerden beslenir. Başka dillerde olduğu gibi Türkçede de eğitim yönetimiyle ilgili tek bir kavramlaştırma olmayıp kamu yönetimi (amme idaresi), eğitim yönetimi, okul yönetimi (okul idaresi), okul yönetişimi gibi ifadeler zaman zaman birbiri yerine kullanılmakta; ancak aralarında anlam farkları bulunmaktadır. "Administration" olarak eğitim yönetimi, daha çok kar amacı gütmeyen; "management" olarak eğitim yönetimi, kar amaçlı; "governance" olarak eğitim yönetimi ise her iki gruptaki organizasyonlar için kullanılmakta ve daha ziyade kamu sivil ortaklığını ifade etmektedir. Ayrıca eğitim sisteminde yönetici konumunda bulunanlarla ilgili de (daire başkanı, müdür, okul müdürü, şube müdürü, genel müdür, dekan, rektör vb.) farklı kavramlaştırmalar kullanılmaktadır.
Yönetim, bir örgütteki insan ve madde kaynaklarını, planlama, örgütleme, yöneltme, eşgüdüm, kontrol etme ve değerlendirme gibi yönetim süreçleri yoluyla belirli amaçlar doğrultusunda sevk ve idare etmektir. Eğitim yönetimi de benzer olarak eğitimle ilgili örgütlerin (eğitim bakanlığı, okullar, eğitim merkezleri vb.) amaçlarına ulaşması için sahip oldukları insan ve madde kaynaklarının planlanması, örgütlenmesi, yöneltilmesi, denetlenmesi, değerlendirilmesi süreçlerinin bütünüdür. Geçmişten bugüne yönetim alanında gündeme gelen yapısal, işlevsel, davranışçı, çevresel vb. yaklaşımlarla birlikte açık sistem, sosyal sistem, bürokratik teori, toplam kalite yönetimi, stratejik yönetim vb. yaklaşımlar, eğitim yönetimini de etkilemiştir. Eğitim yönetimi, kamu yönetiminin bir alt sistemidir; dolayısıyla kamu yönetiminde baskın olan anlayış ve uygulamalar (bürokratik teori, stratejik yönetim, yeni kamu yönetimi yaklaşımı vb.), eğitim yönetimine de yansımaktadır.
Eğitim yönetimi ve okul yönetimi ifadeleri, bazen eş anlamlı kullanılmakla birlikte birincisi daha kapsamlı olup ikincisini de kuşatır. Son zamanlarda okul yönetimiyle ilgili daha çok okul liderliği, eğitim liderliği ve öğretim liderliği ifadeleri tercih edilmektedir. Eğitimde ve yönetimde demokratik ve liberal söylemlerin gelişimine bağlı olarak yönetime ve karara katılma, merkeziyetçi olmayan yönetim, demokrasinin hayata geçirilmesi, gücün paylaşılması, katılımcılık gibi anlayışların gelişimiyle birlikte eğitim yanında "yönetişim" kavramı da sıklıkla kullanılmaktadır.
Ulus-devletlerin ve ulusal eğitim sistemlerinin kurulması, zorunlu eğitimin gündeme gelmesi, okullaşmanın artması, aynı zamanda eğitim sistemlerinin ve okulların örgütlenmesine ve yönetimine olan ilgiyi de artırmıştır. Söz konusu organizasyon ve yönetimin el yordamıyla değil de belirli bir modele ve yaklaşıma dayalı olması gerektiği anlayışından yola çıkarak bu konuda yol gösterici teorik bir çerçeve ve modelin oluşturulması gerektiği savunulmuştur. Bu bağlamda eğitim yönetiminin tarihini, yapılan ontolojik ve epistemolojik tartışma ve yönelimlere bağlı olarak dönemlere ayırma girişimleri olmuştur. Ancak doğrudan eğitim yönetimiyle ilgili teori geliştirme çabaları sınırlı kalmış; büyük ölçüde diğer sosyal bilimlerde (sosyoloji, psikoloji, yönetim bilimi vd.) geliştirilen teorik çerçeve, model ve kavramlardan yararlanılmıştır.
Eğitim yönetiminin, 19. yüzyılda başta Amerika Birleşik Devletleri (ABD) olmak üzere öncelikle Anglo-Sakson kültürlerde akademik bir disiplin, bir çalışma/araştırma alanı ya da uygulamalı bir bilim oluşuyla ilgili tartışmalar başlamıştır. Eğitim yönetiminin akademik bir disiplin olarak ele alınması ve eğitim yöneticilerinin bazı programlar içinde özel olarak yetiştirilmesi gerektiğine ilişkin tezler, ABD'de 19. yüzyılın ortalarında gündeme gelmiştir. Başlangıçta pozitivist paradigma ve bilimsel işletmecilik anlayışına dayanan Teori Hareketi (theory movement) akımının etkileri, bu yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir. Bu dönemde ABD'de akademisyenlerce kurulan Eğitim Yönetimi Profesörleri Ulusal Konseyi ve Eğitim Yönetimi Üniversite Konseyi gibi mesleki kuruluşlar yanında, yerel yönetimler ve uygulamacılar tarafından oluşturulan örgütler, eğitim yönetimiyle ilgili ilk akademik çalışmaları başlatmıştır. Bu dönemde eğitim yönetiminin, uygulamalı bir bilim olduğu anlayışı gelişmiştir. Eğitim yöneticisi yetiştirmek üzere kurslar, sertifika programları ve lisansüstü programlar açılarak bunların içeriğiyle ilgili tartışmalar başlamıştır. Ayrıca bu bağlamda yükseköğretimin yönetimi ile ilgili lisansüstü programlar da açılmıştır.
Geçen yüzyılın sonlarına doğru eğitim yönetimi alanında genelde pozitivizm karşıtlığı temelinde ortak yönleri olan diyalektik, eleştirel, yorumcu, postyapısalcı, postmodern vb. teorik tartışmalarda, eğitim ve okul yönetiminde dil, söylem, güç, sosyal bağlam, kültür, değerler, semboller gibi faktörlere vurgu yapılmaya başlanmıştır. Bunlardan en etkili olanlardan biri, subjektivist teori, bir diğeri ise eleştirel teoridir. Bu bağlamda antropolojiden ödünç alınan kavramlarla birlikte okulların nesnel gerçeklerden öte inançlar, değerler, dil, söylem, sembol ve geleneklerden oluşan öznel gerçekler, kültürler ve anlam sistemleri olduğu ileri sürülmeye başlanmıştır. Çok kültürlü modern toplumlarda eğitim ve okul yönetimi açısından giderek değerler ve kültür kavramlarının ön plana çıkmasıyla etik, ahlaki, kültürel liderlik kavramlaştırmaları önem kazanmış; okul kültürünün, anlamların ve sembollerin yönetimi, okul yöneticilerinin önemli bir işlevi olarak görülmüştür.
Yirmi birinci yüzyılın başlarından itibaren sosyal, kültürel, politik ve ekonomik boyutlarda yaşanan küreselleşme, Amerikan tarzı işletmecilik anlayışından beslenen yeni kamu yönetimi anlayışı, neoliberal politikalar; öğrenci başarısı konusunda öğretmen ve yöneticilerden artan beklentiler; okul, öğretmenler, yöneticiler açısından bazı standartların ve yeterliklerin geliştirmesini gündeme getirmiş; bu gelişmeler bazı ülkelerde olduğu gibi Türkiye'de de eğitim yönetimini etkilemiştir. Bu bağlamda planlı okul geliştirme, eğitimde stratejik planlama, okul standartları, yönetici standartları, öğretmen yeterlikleri gibi girişimler olmuştur. Bu girişimlerden biri de ABD'de okul yöneticileri için geliştirilen Eyaletlerarası Okul Liderleri Lisans Konsorsiyumu (Interstate School Leaders Licensure Consortium/ISLLC) olarak bilinen standartlardır. Bu standartlarda gündelik rutinlerin ötesinde eğitim yöneticilerinin sahip olması gereken başlıca yeterlikler; okul için amaç, vizyon ve misyon belirleme, uygun ve güvenli bir öğrenme ortamı hazırlayıp sürdürme, toplumla ve ailelerle iyi ilişkiler geliştirme, etik ilkelere dayalı bir okul kültürü oluşturma; okulun içinde yer aldığı sosyal, kültürel, politik, ekonomik bağlamı anlayıp buna cevap verebilme gibi çeşitli başlıklar altında toplanmıştır.
Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsünün (TODAİE), 1953'te kurulmasından sonra burada Milli Eğitim Bakanlığına yönetici ve müfettiş yetiştirmek üzere programlar açılmıştır. Ayrıca Merkezi Hükûmet Teşkilatı Projesi (MEHTAP) raporunda, MEB'in ihtiyaç duyduğu eğitim yöneticilerini yetiştirmek üzere üniversitelerde eğitim fakültelerinin ya da bölümlerinin açılması önerilmiştir. Bu bağlamda ilkin 1965 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi, 1966 yılında da Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bölümü açılmıştır. Bu yıllarda ABD'ye lisansüstü eğitim için gönderilen öğrenciler, dönüşlerinde bu alanın üniversitelerde akademik bir disiplin olarak gelişmesinde önemli bir rol üstlenmiştir.
Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesinde (1981'den sonra Eğitim Bilimleri Fakültesi adını almıştır) Eğitim İdareciliği ve Planlaması Bölümü kurulmuş; 1969'da bu alanda lisansüstü programlarının açılmasıyla da eğitim yönetimi, akademik çalışmalara konu olmuştur. Bu bölümde, eğitim yönetimi alanında açılan lisans programı ise 1997'de YÖK'ün eğitim fakültelerinde yaptığı düzenlemeyle kapatılmış olup o günden sonra sadece ilgili lisansüstü eğitim enstitülerinde eğitim yönetimi, teftişi, planlaması ve ekonomisi anabilim dallarında eğitim ve araştırmalar sürdürülmüştür. Üniversitelerde birbirinden farklı adlar altında açılan bu anabilim dalları, YÖK'ün eğitim fakültelerinde 2018 yılında yaptığı düzenlemeyle eğitim yönetimi adını almış; söz konusu lisansüstü çalışmalar da bu anabilim dalında yürütülmeye başlanmıştır.
Milli eğitimle ilgili çeşitli şuralarda (özellikle 7. ve 14. şuralarda) eğitim yönetimiyle ilgili konu ve sorunlar, sıklıkla gündeme gelmiş; 1990'lı yıllarda eğitim yöneticilerinin seçilip atanmasıyla ilgili bir yönetmelik yayımlanmıştır. Geçmişten bugüne Milli Eğitim Bakanlığında görev yapan yöneticilerin yetiştirilmesi için de çeşitli konularda hizmet içi eğitim programları düzenlenmektedir. Ancak Türkiye'de eğitim yönetimi, eğitim ve okul yöneticiliği, ilgili mevzuatta ve uygulamada bir uzmanlık alanı ve bir meslek olarak görülmeyip bir görev olarak algılanmaktadır. Eğitim ve okul yöneticilerinin seçilmesi, yetiştirilmesi ve atanması, geçmişten beri devam eden tartışma konuları içinde sıklıkla yer almaktadır.
Dünyada eğitim yönetimi alanı, akademik, sosyal, kültürel, politik, ekonomik alanlarda gündeme gelen yeni paradigma ve teorilerin bir çatışma alanı görünümündedir. Ancak bu gelişmeler, alanın kriz içinde olduğunu göstermeyip bilakis gelişmesine de katkıda bulunmaktadır. Eğitim yönetimiyle ilgili çalışmalar incelendiğinde eğitim yönetiminin, giderek uygulamalı bir çalışma alanı olduğu görüşü ağır basmaktadır. Eğitim yöneticilerinin, eğitim, yönetim, insan, toplum, kültür, ahlak ve etikle ilgili çeşitli sosyal konularda liderlik rolü üstlenebilecek entelektüel bir donanıma ve birikime sahip olmaları beklenmektedir.
YAZAR
Ali Balcı
KAYNAK
