Kelime anlamı "terk etmek, ayrılmak, ilgisini kesmek" olan hicret, terim olarak bir kişinin İslam dinini daha iyi yaşamak için bulunduğu yerden ayrılıp uygun bir yere göç etmesi demektir. Özelde ise Hz. Peygamber'in ve ona inanan Müslümanların 622 yılında Mekke'den Medine'ye göç etmelerine hicret denilmektedir. Medine'ye göç eden Müslümanlara muhacir (çoğulu muhacirin), Hz. Peygamber'e ve muhacirlere yardım eden Medineli Müslümanlara da ensar unvanı verilmiştir.
Kur'an-ı Kerim'de birçok ayette Mekke'den Medine'ye göç eden muhacirler ve burada onlara yardımcı olan ensardan övgüyle söz edilerek onların gerçek mü'min oldukları, bu tutum ve davranışlarıyla Allah'ın rızasını kazandıkları ve Allah'ın onları bağışlayıp cennet nimetleriyle mükafatlandıracağı belirtilmektedir (Enfal 8/74; Tevbe 9/100). Hz. Peygamber de her iki grubun faziletine işaret ederek "Eğer hicret şerefi olmasaydı ben muhakkak ensardan bir fert olmak isterdim" buyurmuştur (Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 315; Müslim, "Zekat", 139). Müslümanlar hicrete ve muhacirlere ayrı bir değer atfetmiş, sahabeyi tabakalara ayıran İslam alimleri ilk sırayı daima muhacirlere vermişlerdir.
Medine'ye hicretten önce, peygamberliğin beşinci yılında (Miladi 610) Mekke müşriklerinin baskılarına maruz kalan 100'den fazla sahabi Hz. Peygamber'in tavsiyesi üzerine Habeşistan'a hicret etmiş, bunlardan bir kısmı daha sonra Mekke'ye döndükten sonra, bir kısmı da oradan Medine'ye göçmüştür.
Özellikle Peygamberliğin onuncu yılında (Miladi 620) amcası Ebû Talib'in (ö. 619) ve Hz. Hatice'nin (ö. 619) vefatından sonra müşrikler Hz. Peygamber'e ve Müslümanlara yönelik baskılarını gittikçe artırdılar. Bu süreçte hac için Mekke'ye gelen Medinelilerden bir kısmı Akabe mevkisinde Hz. Peygamber ile görüşerek İslam'a girdiler ve onu Medine'ye davet ettiler. Bunun üzerine Hz. Peygamber de Müslümanların Medine'ye gitmelerini istedi. Genel olarak hicret gizlice yapılmaktaydı. Çünkü Kureyşli müşrikler Müslümanların Mekke'den ayrılmalarına dahi izin vermek istemiyor, hicreti engellemeye çalışıyorlardı.
Hz. Peygamber'in de bir gün Medine'ye gidip ashabıyla birlikte kendilerine karşı tehlike oluşturacağından endişe duyan Mekke müşrikleri, Darünnedve'de toplanarak onu öldürme kararı aldılar. Bunun üzerine Hz. Peygamber, hemen harekete geçip Hz. Ebû Bekir ile 9 Eylül 622 tarihinde gece yarısı Medine'ye gitmek için yola çıktı.
8 Rebiülevvel (20 Eylül 622) Pazartesi günü Medine'ye bir saatlik mesafedeki Kuba'ya varan Hz. Peygamber, Külsûm b. Hidm'in evine misafir oldu. Burada birkaç gün kaldı ve bir mescid yaptırdı.
Hz. Peygamber yanındakilerle birlikte 24 Eylül 622 Cuma günü Kuba'dan Medine'ye hareket etti. Cuma namazı vakti girince ilk Cuma hutbesini okudu ve namazını kıldırdı. Cuma namazından sonra Medine'ye hareket eden Hz. Peygamber şehir halkı tarafından büyük bir coşkuyla karşılandı. Resûlullah, Kasva adlı devesinin üzerinde halkı selamlayıp kendilerine teşekkür ederken devesinin çöktüğü yere en yakın eve misafir olacağını söyleyerek şehre girdi ve Ebû Eyyûb el-Ensari'nin (Halid b. Zeyd) evine misafir oldu.
Hicretle birlikte çile ve ıstırap dolu Mekke dönemi sona ermiş, İslam tarihinde yeni bir dönem, Medine dönemi başlamış oldu. Medine İslam devleti kuruldu ve Hz. Peygamber'in devlet başkanlığı kabul edildi. Müslümanlar inanç ve ibadetlerini serbestçe yerine getirmeye başladılar. Bu dönemde gerçekleştirilen siyasi, askeri ve sosyo-kültürel faaliyetlerle İslam bütün yarımadaya hakimoldu. Bu sebepledir ki Hz. Peygamber döneminden itibaren hicret bir dönüm noktası sayılmış, Hz. Ömer döneminde resmen takvim başlangıcı olarak kabul edilerek hicri takvime esas olmuştur.
Medine döneminde, Mekke fethine (8/630) kadar İslamiyet'i kabul eden çevredeki insanların Hz. Peygamber'in yanına hicret etmesi bir zorunluluktu (Nisa Sûresi 4/97-100). Mekke fethinden sonra şartlar Müslümanlar lehine değiştiğinden Hz. Peygamber "Fetihten sonra hicret yoktur. Lakin cihad ve niyet vardır" (Tirmizi, "Siyer", 33) buyurmuş ve Medine'ye hicret o dönem için bir zorunluluk olmaktan çıkarılmıştır.
Kur'an-ı Kerim'deki hicretle ilgili hükümleri ve Hz. Peygamber'in uygulamasını göz önüne alan İslam alimleri gayrimüslim bir toplum içinde İslamiyet'i kabul edenlerin veya düşman istilasına uğrayan İslam ülkesindeki Müslümanların hicret açısından durumunu tartışmışlardır. Mekke dönemine benzer şartların oluştuğu gayrimüslim bir ülkede bulunan Müslümanların veya yeni Müslüman olan kimselerin bulundukları yerde dini yaşama imkanı bulamıyorlarsa İslam ülkesine göç etmelerinin farz olduğu, yaşlılar ve hastalar gibi göç etmeye güç yetiremeyenlerin bundan müstesna olduğu (Nisa 4/98, 99), öte yandan baskı ve zulüm bulunmadığı hallerde ise ibadet etme, aile kurma, çocuklarına dini öğretme ve helal kazanç elde etme imkanı bulabiliyorlarsa orada kalabilecekleri söylenmiştir.
Hicret karşılaşılan güçlükler sebebiyle bir yerden diğerine göç etmek kadar, Allah'ın emirlerine uyma ve yasaklarından kaçınma şeklindeki özüyle de önem kazanmaktadır. "Gerçek Müslüman, elinden ve dilinden bütün Müslümanların (insanların) emin olduğu kişidir. Gerçek muhacir de Allah'ın yasaklarından uzak duran kimsedir" (Buhari, "İman", 7; Müslim, "İman", 71) mealindeki hadis, hicretin nihai gayesini ve gerçek ruhunu ifade etmesi bakımından dikkat çekicidir. Gayrimüslim bir ülkede bulunan Müslüman azınlıkların kendidini ve kültürel kimliklerini koruyarak güven ve barış içinde yaşayacakları şartları oluşturmak, Müslüman ülkelerde bulunanların da İslam'ı yaşama konusunda karşılaştıkları zorlukları aşmaya çalışmak şeklinde bir sorumluluğu bulunmaktadır. Hicretin zorluklar karşısında pasif bir kaçış değil; İslam'ı öğrenme, yaşamak için yeni imkanlar arama ve yeni şartlar oluşturma yolunda etkin bir çaba olması, onu maddi ve manevi mücadele anlamında cihat kavramıyla bütünleştirmektedir. "Ameller niyete göredir. Herkes sadece niyetinin karşılığını alır. Kim Allah ve Resûlü için hicret ederse hicreti Allah ve Resûlünedir. Kim de erişeceği bir dünyalık veya evleneceği bir kadından dolayı hicret ederse onun hicreti de hicretine sebep olan şeyedir" (Buhari, "Bed'ül-vahy", 1) hadis-i şerifi ise bütün ibadet ve davranışlarda olduğu gibi hicretin de sadece Allah'ın rızasını kazanmak amacıyla yapıldığı takdirde makbul olacağını vurgulamaktadır.
YAZAR
Casim Avcı
