Üretim işleminde kullanılan veya kullanılacak olan üretim faktörlerinin maliyetlerinin; ham madde, işçilik ve genel üretim maliyetleri olarak tespiti, kayıtlara alınması ve üretilen mamul ve/veya hizmet birimlerine üretimin yapısına ve üretime eş zamanlı yüklemeyi sağlayan bilgi sistemi, muhasebe dalıdır.
Maliyet muhasebesi; işletme içinde yönetime, üretime ilişkin verilerden bilgi sağlama fonksiyonunu yerine getirir. Böylelikle yöneticiler, maliyet tutarına bakarak fiyatlama kararı, yeni bir pazara ürünün sunumu, mamul hatları çeşitlendirmesi, ürünün sonlandırılması gibi kararlar alabilir. Aynı zamanda ürünlerin birim maliyetinin bilinmesi, işletmenin mamul stok maliyetlerinin ve satışların maliyetinin finansal tablolarda yer almasını sağlar.
2. Dünya Savaşı öncesi daha çok ham madde stokları ve mamul stoklarının belirlenmesi önceliği taşıyan bu bilgi ve kayıt sistemi, günümüz ekonomik koşullarında üretime eş zamanlı maliyet hesabı ve karar almaya yönelik maliyet bilgilerini ön plana çıkaran bir öneme sahiptir.
Üretim faktörlerinin kullanılarak üretimin yapıldığı esas üretim yerleri ve üretime yardımcı üretim yapma veya hizmet amacı ile oluşturulmuş merkezler belirlenmelidir. Bu merkezlerin genel üretim maliyetleri, dağıtım yolu ile hesaplanmalıdır. Esas üretim merkezlerinde toplanan genel üretim maliyetlerinden, buralarda üretilen ürünlere pay verilmelidir. Tanzimat dönemine ilişkin yapılan bir araştırmada, gider yerlerine göre gider çeşitlerinin dağıtıldığı görülmektedir.
Üretim yapan bir işletmede, maliyet kayıt ve tespit sisteminin kurulabilmesi bazı kıstasların dikkate alınmasını gerektirmektedir. Öncelikle üretimin yapısı, bir maliyet sisteminin oluşturulmasında büyük öneme sahiptir. Üretim yapısı aynı anda farklı mamul veya mamul grupları üzerinde çalışılmasını gerektiriyorsa ve bu tür üretimler bir kerelik veya topluca bir sipariş olarak yapılıyorsa, bu durumda üretimine başlanan ürünlerin ayrı ayrı maliyetlerini hesaplamak ve kayıt ortamında takip etmeyi gerektirir. Sipariş maliyet olarak adlandırılan bu durumda, her ürüne ilişkin direkt üretim maliyetlerini hesaplamada kolaylık olmasına karşın, ortak olarak katlanılmış maliyetlerin ürünlere yüklenmesinde bazı sıkıntılar yaşanabilir. Geleneksel maliyetleme kapsamında, özellikle genel üretim maliyetleri, mamul ile ilişkilendirilmesi açısından endirekt özellik taşıması nedeniyle, ortak bir kapasite ölçütü kullanılarak (örn.: direkt işçilik saatleri, makine saatleri gibi) bir yükleme oranı belirlenip, ürünlerin bu ortak kapasiteden kullanımına göre mamullere yüklenir. Üretim yapılarının günümüz koşullarında gelişmesi sonucunda genel üretim maliyetinin daha hassas olarak ürünlere yüklenebilmesi için ürünlere yönelik farklı faaliyetlerin maliyet oluşturması bakışı kapsamında, faaliyet tabanlı maliyetleme yöntemi geliştirilmiştir.
Üretimin yapısı, aynı anda birbirinin aynı veya benzeyen ürünlerin birbirine bağlı safhalardan geçerek nihai halini alması biçiminde olması durumunda ise safha maliyet sistemi kullanılır. Bu maliyet hesaplama sisteminde, hesap dönemi içinde üretilen ürünlerin birim maliyeti aynıdır. Birim maliyeti hesaplamak için, maliyeti taşıyacak birimlerin miktarları ve üretim faktörlerinin tutarlarının bilinmesi gerekmektedir. Maliyet hesaplama dönemi (üretim süresi) ve takvim döneminin (gün, hafta, ay, yıl) çakışmaması nedeni ile esas alınan takvim dönemi sonunda üretimde henüz tamamlanmadan kalan ve yarı mamul olarak isimlendirilen unsurların stok maliyeti de hesaplanmalıdır. Yarı mamuller için tam birime eşdeğer birim olarak üretim faktörlerinden yüklenmesi gereken tutarlar kayıt altına alınmalıdır. Dönem sonu yarı mamulün eşdeğer birime dönüştürme işlemi, tamamlanmış birimdeki çalışma süresi ve ham madde miktarına göre tam birime çevrilmesidir. Bu maliyet hesaplama sistemleri, fiilen kayıt ortamına giren üretim faktörleri tutarlarına göre oluşturulabileceği gibi üretime eş zamanlı olarak da kayıt ortamında izlenebilir. Maliyet sisteminin üretim faaliyetlerinin kontrolü amacına hizmet etmesi için de, standart maliyet sistemi kullanılabilir. Fiili maliyetlerin standart maliyetlerden sapmaları analiz edilerek, yönetimsel faaliyet kontrolüne yardımcı olunur.
YAZAR
Miraç Sema Ülker
