Montrö Boğazlar Sözleşmesi tek bir suyolu olarak kabul edilen İstanbul Boğazı, Marmara Denizi ve Çanakkale Boğazı'ndan ticari ve askeri gemilerin geçişlerini ve Boğazlar Bölgesinin (İstanbul ve Çanakkale Boğazlarıyla bu boğazların Akdeniz ve Karadeniz çıkışlarındaki bölgeler) güvenliğini düzenleyen 31 Temmuz 1936 tarihli uluslararası sözleşmedir.
Türkiye 1930'larda yükselen savaş tehdidi ve silahlanma yarışı nedeniyle 1933 yılında Lozan Antlaşması'ndaki Boğazlar ile ilgili maddeleri değiştirmek üzere diplomatik girişimlerde bulunmuş ve 10 Nisan 1936'da taraf olan ülkelere (Türkiye, Bulgaristan, Fransa, Birleşik Krallık, Japonya, Romanya, Sovyetler Birliği, Yugoslavya ve Yunanistan) bir nota göndererek uluslararası konferans düzenlenmesini istemiştir. Bu talebe hem Sovyetler Birliği gibi Karadeniz'e kıyısı olan ülkeler hem de Birleşik Krallık gibi kıyısı olmayanlar kendi lehlerinde değişiklik yapabilmek amacıyla destek vermişlerdir. Sonuçta ortaya bir uzlaşma metni çıkarak Türkiye'nin Boğazlar üzerindeki egemenliği tam olarak tesis edilmiş ve Boğazların askerÈleştirilmesi ile Boğazlar Komisyonu'na dair kısıtlayıcı hükümler ise kaldırılmıştır. Montrö'ye göre Türk Boğazlarından ticari gemi geçiş rejiminde temel ilke, serbestliktir. Savaş gemilerine ve özellikle Karadeniz'e kıyısı olmayan ülkelere önemli sınırlamalar getirilmiştir. Savaş döneminde ise Türkiye taraf ise karar Türkiye'ye bırakılmış; taraf değilse Boğazlar savaşan gemilerin taraflarına kapatılmıştır.
Montrö Sözleşmesi Türkiye'nin egemenliği, Karadeniz'e kıyısı olan devletlerin güvenliği ve Karadeniz'e kıyısı olmayan devletlerin çıkarları arasında kurulan bir üçlü dengeye dayanmaktadır. Gerek 1982 yılında imzalanan BM Deniz Hukuku Sözleşmesi'nin kıyı devletlerinin egemenlik haklarını kısıtlaması gerekse de savaş gemilerinin tonaj ve kapasitesinin gelişmesi Montrö'yü bu üçlü dengeyi koruyan müstesna bir sözleşme haline getirmiştir.
YAZAR
Ayşe Köse Badur
