Paranın icadından çok önce var olan takas, dünyanın en eski değişim biçimlerinden biri olarak mal ve hizmetlerin başka mal ve hizmetlerle karşılıklı olarak değişime sokulmasıdır. Takas değerli malların, örneğin tuz, deve, inek, koyun, keçi, un, baharat, çay gibi, değişim aracı olarak kabul edildiği kültürlerde yaygındı. Mal değiş tokuşu ve ikili alışveriş işlemleri, değişilecek malların değeri her iki tarafça pazarlıkla saptandıktan sonra gerçekleştirilmekteydi. Takasta değişimi yapanların yakınlıkları, eşit konumda olmaları ve nelerin takas edileceği kültürler ve bölgeler arası farklılıklar gösterir. Geçim biçimi balıkçılığa dayanan bir sahil topluluğu, iç bölgelerde tarım ve bahçecilik yapan topluluklardan çeşitli ihtiyaçlarını balık karşılığında takas edebilmektedir. Bu değişim biçimi maliyet unsurlarını en aza indirerek akılcı bir tercihle, takas edilen ürünlerin/malların depolanması, ulaştırılması ve vergi gibi modern para ekonomisinin işlemlerini en aza indirmektedir.
Karşılıklılık ilkesi uyarınca değişimlerin gerçekleştiği kültürlerde, hediyelerin yakınlar arasında takas edilmesi güven, saygı, kalıcı bağlılık ilişkileri çerçevesinde sadece ekonomik bir faaliyet olmanın ötesinde bir ritüeldir. Ekonomik bir faaliyet olan değişim sosyal bağları güçlendiren bir çeşit sosyalleşme aracıdır. Kişiler arası ilişkiler değiştikçe takasın biçimi değişir.
Karşılıklılık ruhu değişimi yapan taraflara belirli yükümlülükler ve sorumluluklar yükler; malların alınıp verilmesi sırasında sadece ihtiyacın karşılandığı değil, aynı zamanda insanlar arasındaki sosyal ilişkilerin yeniden güçlendiği bir süreç yaşanır. Bu değişim yabancılar arasında gerçekleştiğinde de sosyal bir bağ oluşturur; örneğin Malinowski'nin (1922) Trobriand yerlileri arasında olduğunu belirttiği gibi, farklı kabilelerin liderleri arasında takas 'hediye değişimi' şeklinde olabilirken politik düzeni sağlamlaştırma, politik ittifaklar oluşturma, topluluklar arası barışı sağlama ve savaşı önleyici işlevler de görebilir. Salisbury'nin (1962) Yeni Gine'de Siane'ler arasındaki ekonomik faaliyetleri analiz ettiği araştırmasında belirttiği gibi 'Gima' değişim törenleri iş birliği yapan gruplar arasındaki ilişkileri düzenler.
Birçok kültürde bazı nesnelere, yerine getirdikleri işlev ve sahip oldukları değerden öte önem verir ve onlara değişik anlamlar yüklerler. Örneğin patates; toprak sahibi olma, korunma, yardım ve diğer zenginliklere erişim olanağı sağlayabilir. Böylece patates takası ekonomik bir işlem olduğu kadar politik ve toplumsal bir ilişkidir. Siane'larda pirinç ana üründür ve zenginlik pirinç stoklarına sahip oluşla ölçülür.
Yabancı ve birbirinin dilini konuşamayan bireyler ve gruplar arasında değişim hiç konuşmadan sessiz ticaret biçiminde de olabilmektedir. Genellikle çoklu ekonomik değişim yollarının kullanıldığı küçük ölçekli toplumlarda takas farklı biçimlerde kullanılır: kendiliğinden takas, negatif karşılıklılık (kredi), sessiz değişim gibi.
Takasın en bilinen örneği antropoloji literatüründe Kula Ring olarak bilinen Papua Yeni Gine'deki adalar arasında malların karşılıklı olarak değişimidir. Antropolog Malinowski tarafından tanımlanan Kula seferleri 18 küçük topluluk arasında, sayıları 1000'i bulan yerli erkeğin 1300 km. boyunca uzanan adalar arasında kanolar kullanarak deniz kabuklarını, silahları ve kolyeleri takas etmeleridir. Adalar arası seferler saat yönünde devam ederken kolyeleri, saatin tersi yönünde deniz kabukları ile silahların takas edildiği bir seremoniyi içerir. Bu değişim ritüelinin, yerliler ve toplulukları arasında karşılıklı kalıcı ilişkilerin devamının yanı sıra taraflara prestij ve güç de sağlayan bir işlevi bulunmaktadır.
Modern para ekonomilerinde, kriz dönemlerinde takas tekrar hatırlanmış; örneğin 1930'larda Büyük Bunalım döneminde Amerika'da gıda ve çeşitli hizmetlerin takas yoluyla sağlanabildiği bir dönem yaşanmıştır. Günümüzde takas internet aracılığı ile ticarette farklı biçimlerde kullanılmaktadır. Şirketler takas organizasyonunu; bir sistem içinde, üyeleri arasında aracı bir komisyoncu yardımıyla mal ve hizmet değişimi şeklinde yapmaktadır.
Ayrıca az gelişmiş ekonomilerde takas kullanılan bir değişim model olmaya devam etmektedir. Örneğin Venezuela'da Rio Chico kasabasında balıkçılar günlük tuttukları balıkları; un, pirinç ve yağ ile takas etmektedir. Parasal kaynakların çok sınırlı olduğu bu kasabada takas, günlük besin ihtiyaçlarının ve gereken ilaçların balıkla karşılanmasını sağlayan bir değişim biçimidir. Bu süreç içinde "Burada nakit yok sadece takas var." gibi ifadeler kullanılmaktadır.
Günümüzde birçok ülkede ve Türkiye'de ekoloji dernekleri tohum takas şenlikleri yapmakta, yerel üreticiler diğer üreticilerle tohumlarını takas etmekte ve böylece değişik yerli sebze, meyve tohumlarının karşılıklı değişimi yapılmaktadır. "Yerel tohumlar yaşasın, çoğalsın; sağlık, çevre, köylü, tüketici korunsun; yerel tohumunu getir değişelim." sloganı ile hazırlanılan Torbalı Tohum ve Tarım Şenliği günümüzde halen yapılmaktadır.
YAZAR
Belkıs Kümbetoğlu
