Ermeni Kilisesi, Ecmiatzin merkezli apostolik, katolik, ortodoks, monofizit, gelenekçi ve bağımsız kadim bir kilisedir.
Ermeni Kilisesi'nin evanjelik geçmişi ve apostolik başlangıcı Bartalmay ve Taday havarilerine dayandırılır. Kayseri'de takdis olan Aziz Grigor Kral Trdat ve ailesiyle birlikte Ermeniler arasında Hristiyanlığı yaydığında (301) ve Vağarşapat'ta kiliseyi kurduğunda Hristiyanlık ilk devlet dini olmuştur (302). Burası "biricik Oğul'un indiği yer" anlamında Ecmiatzin ismini almıştır.
Ruhani liderlik, Grigor'un soyundan 439'a kadar devam etmiştir. Kayseri'de takdis edilen son lider Aziz Nerses (ö. 373) kiliseyi pagan dönemin bazı alışkanlıklarından arındırmıştır. Aziz Sahak (ö. 439) ise kilisenin Yunan ve Süryani etkisinden bağımsızlaşmasında önemli adımlar atmıştır. O, Mesrop Maştots'un Ermeni alfabesi icadını (406) desteklemiş, kanonik Kutsal Kitap ve tefsirleri ile ayin kitaplarının çevirilerini yapmış ve yönetmiştir. Aynı yüzyılda, Pavstos Buzand, Agatangeğos, Yeğişe, Korivn, Parpetsi ve Horenatsi gibi tarihçiler yetişmiştir.
325 İznik Konsili'ne Grigor'un oğlu Aristakes katılmıştır. Sonrakilere dair bilgi yoktur. Ermeni Kilisesi, ilk üç genel konsil ve kararlarını kabul etmiştir. Ermeniler 451 yılında, Kadıköy Konsili sırasında kaybettikleri meşhur Avarayr Savaşını gerçekleştirmişlerdir. 485'e kadar süren bu mücadele, onların Mecusi Sasani baskısından kurtulmalarında, bağımsız kilise özelliği kazanmalarında ve Ermeni millet fikrinin oluşumunda etkili olmuştur. Ardından katolikosluk, Dvin'e (485-927) taşınmıştır. Kadıköy'ü, Dvin sinodlarında reddetmişler ve 553'te kilise takvimini geliştirerek bağımsızlığı peçinlemişlerdir. 5.-11. yüzyıllarda, Alban ve Sünik kiliselerinin ayrılma girişimleri ve heretikler (Tondrakyanlar) sorunları yaşanmıştır.
Katolikosların Dvin'den sonra Ahtamar ve Ani gibi başka yerlere gittikleri süreçte birçok küçük Ermeni krallıkları vardı. 11. yüzyılda Bizans, 4 Bagratuni ve Artzruni krallığını zapt ettiğinde krallara batıdan toprak ve çiftlikler bağışlamıştır. Ani'nin kırk anahtarını İstanbul'da imparatora açık esaretteki son kral Gagik teslim etmiştir (1045). İmparator Katolikos Petros'u da İstanbul'a çekmiş ve dört yıl sonra Sivas'a dönebilmiştir. Yerine geçen Haçik de önce İstanbul'a çekilmiş, sonra Kilikya bölgesine yerleşmiştir. Kilikya'da aynı anda 6 katolikosun bulunduğu çok başlı bir dönem yaşanmıştır. Çok başlılığı bitiren III. Grigor Pahlavuni (ö. 1165) çok genç olduğu için Ahtamar Piskoposu Davit onu tanımamış ve kendi katolikosluğunu ilan etmiştir. Katolikosluk 1150'de Rumkale'ye, 1293'te Sis (Kozan)'e taşınmıştır. Haçlı Katolik etkisinin olduğu bu dönemin en dikkat çeken milliyetçi katolikosu Nerses Şnorhali'dir (ö. 1173). 1441'de doğulu ruhbanlar, katolikosluğun Ecmiatzin'e taşınmasını sağlamıştır. Sis Katolikosu Musabegyan'ı düşürüp Ecmiatzin'de Kirakos Virapetsi'yi takdis etmişlerdir. Sis katolikosluk iddiası bugüne kadar sürmüştür. Ahtamar ise I. Dünya Savaşı sonrasında ortadan kalkmıştır.
Ermeni Kilisesi'nde iki patriklik oluşmuştur. Kudüs Patrikliği Hz. Ömer döneminde (638) Abraham'la başlatılsa da 1311'de Katolikleşmeye tepki olarak ayrılmış ve bağımsızlığını ilan etmiştir. İstanbul Patrikliği ise 1461'de Fatih Sultan Mehmet tarafından kurdurulmuş ve Hovagim ilk patrik olarak atanmıştır. Patriklik, Ermeni kilise merkezleri Osmanlı hakimiyetine girdiğinde sivil ve ruhani yargı alanını genişletmiştir. Patrik Kolot, 1726'da Ecmiatzin Katolikosu'nun seçim ve takdisini gerçekleştirdiğinde en geniş yetkilere ulaşmıştır. 1829'dan sonra ise Patriğin etkinlik alanı daralmaya başlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu sonrası dönemde sadece Türkiye ve Girit Ermenileri Patrikliğin idari alanında kalmıştır.
Ermeni Kilisesi'nde kanunlarla belirlenmiş tek liderlik olmaması, Ecmiatzin ile Sis arasında olduğu gibi mücadeleleri doğurmuştur. Sis Katolikosu Simeon ile Ecmiatzin Katolikosu P'ilippos arasında ilk açık mücadele gerçekleşmiştir. Sonuçta Simeon 1638'de Kudüs'e gittiğinde Patrik Gandzaketsi, merkezler arasındaki farklılıkları belirlemek için sinodu, yani dini meclisi toplamıştır. P'ilippos, sinoda katılmasa da anlaşmanın bir kopyasını almak kaydıyla şartlara razı olmuştur. Burada alınan en belirgin karar, başka merkezlere piskopos ve ruhbanlar takdis edilmeyecek olmasıdır. Bu iki merkez arasındaki anlaşmazlıklar halen devam etse de bugün dostane ilişkiler yürütülmeye çalışılmaktadır. Ecmiatzin "bütün Ermenilerin Katolikosluğu" ve Beyrut-Antilyas'a taşınmış olan Sis ise "Kilikya Büyük Hanedan Katolikosluğu" unvanını kullanır. İkisi de kendi miron yağı ve piskopos takdisini sürdürmektedir. Ecmiatzin katolikosunun onursal önceliği varsa da yargı yetkisi sadece kendi bölgesinde geçerlidir.
Müntesipleri çoğunlukla Ermenistan, Rusya, Türkiye, İran, Lübnan, Amerika ve Avrupa ülkelerinde yaşayan Ermeni Kilisesi, litürjide (Surb Patarag) İznik Kredosu'na yer verir. Ekmek ve şarabın dönüşümünü kabul eder. Noel (Tznund) ve Epifani 6 Ocak'ta birlikte kutlanır. Yedi sakramenti kabul eder, Son Yağlama yerine Hasta Yağı vardır ve nadiren uygulanan sakramenttir.
YAZAR
Canan Seyfeli
KAYNAK
