Kamusal sorunlarını karara bağlayacak organlarını belirleme, bu organlar eliyle kararlar alma ve alınan kararları uygulama konusunda belirli ölçüde hareket serbestisine sahip ulusal ölçekten daha küçük birimleri ifade eder.
Yerel yönetimler, siyasi yerinden yönetim ve idari yerinden yönetim diye ikiye ayrılır. Siyasi yerinden yönetim, federal devletlerde karşımıza çıkar. Diğer devletlerle ilişkiler ve genel siyaset, federal devlet tarafından yürütülürken; federe devletler, kendi sınırları içinde geniş bir hareket serbestisine sahiptir. Federe devletlerin kendi sınırları içinde karar organlarını belirleyebilmesi, bu organlar eliyle kararlar alabilmesi, sonrasında da kararları uygulayabilmesi ve ortaya çıkan sorunları yargılayabilmesi konusunda federal devletten bağımsız hareket edebilmesine, siyasi yerinden yönetim denilmektedir.
Idari yerinden yönetim, bir öncekiyle kıyaslandığında, merkezin dışındaki birimler için daha dar bir hareket alanına işaret eder ve öncelikle kendi içinde "yer yönünden yerinden yönetim" ve "hizmet yönünden yerinden yönetim" diye alt ayrıma tabi tutulur. "Yer yönünden yerinden yönetim", bir ülkenin coğrafi sınırları içinde, merkezin dışındaki birimlerin, sadece idari açıdan merkezin belirlediği bir hukuki çerçeve içinde karar organlarını belirleme, karar alma ve uygulama yetkisine sahip olmalarıdır. Yer yönünden yerinden yönetim, coğrafi açıdan merkezin dışındaki birimlere -düzeyleri ülkeden ülkeye değişen oranda bir- idari özerklik verilmesidir. Oysa siyasi yerinden yönetimde, dış ilişkiler hariç, federe devletin bağımsızlığından söz etmek mümkündür. Federal devletlerde de üç katmanlı bir yönetim sistemi kurulmuş olabilir. Dış devletlerle ilişkiler ve ülkenin genel sorunları, federal devlet; ülkenin coğrafi olarak belirli bölgelerindeki siyasi kararlar, federe devlet; federe devletlerin belirlediği genel bir çerçeve içinde bir özerklikten yararlanan birimler (örn. belediyeler) yer alabilir. Üniter devletlerde ise genel bir ilke olarak, yönetim iki kademeli olur: Merkezi yönetim ve onun belirlediği genel çerçevede içinde bir özerklikten yararlanan yerel birimler (örn. belediyeler). Belirtmek gerekir ki, İspanya, Portekiz, İtalya gibi ülkelerde federal devletlerdeki federe devletler kadar yetkileri olmayan ama üniter devletlerde görmeye alıştığımız yerel yönetimlerden daha fazla özerkliğe sahip "bölge yönetimleri" şeklinde ara idari kademeler oluşturulmuştur. Federe devletler ve üniter devletler şeklindeki ikili ayrımdan farklı olarak bu devletler "bölgesel devletler" olarak ifade edilmektedir.
Hizmet yönünden yerinden yönetim ise bir hizmetin merkezi yönetimin dışında ama idari özerklik anlayışıyla sunulmasıdır. Yerinden yönetimin bu türünde de "idari özerklik"ten yararlanan bir "hizmet"tir. Bu hizmet merkezde (bir ülkenin başkentinde) de sunuluyor olabilir. Önemli olan hizmetin sunulmasında bir idari özerkliğin bulunmasıdır, hizmetin coğrafi olarak nerede sunulduğu önemli değildir.
Türkiye üniter bir devlettir. Dolayısıyla ülkemizde "idari yerinden yönetim" türlerini görmek mümkündür. "Yer yönünden yerinden yönetim", ülkemizde daha çok "yerel yönetimler" olarak da bilinir. Bir başka ifadeyle, Türkiye örneğinde, "yerel yönetimler" denilince genel olarak akla "yer yönünden yerinden yönetim" gelir. Türkiye'de tarihi süreçte adları değişmekle beraber, üç yerel yönetim birimi hep olagelmiştir: İl özel idareleri, belediyeler ve köyler. 1982 Anayasası, bu geleneği devam ettirmiştir. İl özel idareleri il sınırları, belediyeler belediye sınırları ve köyler de köy sınırları içindeki yerel hizmetleri sunan ve idari açıdan özerk kurumlardır. Türkiye'de ayrıca "büyükşehir belediyeleri" de vardır. Büyükşehir belediyeleri, büyük yerleşim yerleri için kanunla getirilen "özel yönetim biçimi"dir. Dolayısıyla, büyükşehir belediyeleri büyük yerleşim yerlerinin yönetimi için geliştirilmiş ve her halükarda "belediyeler" içinde değerlendirilmesi gerekir. Yine, bir ilçe statüsünde olmayan ama nüfusu 2.000'in üzerinde olan yerlerdeki "belde belediyeleri" de "belediye"dir. Mahalle muhtarlıkları, genel kanaatin aksine, köyler gibi ayrı yerel yönetim birimleri değildir. 2012 ve 2013 yıllarında büyükşehir belediyesi olan illerin sayısı 30'a çıkınca, bu illerdeki il özel idareleri kaldırılmıştır. 2020 yılı itibarıyla ülkemizde 51 il özel idaresi, 1.389 belediye, 18.292 köy idaresi bulunmaktadır.
Üniversiteler, sanayi ve ticaret odaları, barolar gibi kurumların sunduğu hizmetler, Türkiye'de "hizmet yönünden yerinden yönetim" başlığı altında değerlendirilebilecek hizmetlerdendir. Ankara'daki Ankara Üniversitesi de, Iğdır'daki Iğdır Üniversitesi de merkezi yönetimin belirlediği genel bir hukuki çerçeve içinde idari özerklikten yararlanır.
YAZAR
Yusuf Şahin
