Lozan Antlaşması, Milli Mücadele'nin (1919-1922) zaferle sona ermesinin ardından İsviçre'nin Lozan kentinde toplanan uluslararası barış görüşmeleri sonucunda 24 Temmuz 1923'te imzalanan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin siyasal ve iktisadi bağımsızlığını uluslararası alanda tescil eden kurucu antlaşmadır.
Ankara Hükûmeti Lozan'a İsmet İnönü başkanlığında 33 kişilik bir heyet göndermiştir. Konferans çağrısını yapan İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya'nın yanı sıra, Yunanistan, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven Devletleri ile Boğazlar konusunda Sovyetler Birliği, ticaret ve yerleşme konularında ise Belçika ve Portekiz de konferansa katılmıştır. ABD ise gözlemci statüsünde yer almıştır. Resmi adıyla "Yakın Doğu Sorunları Üzerine Lozan Konferansı"nda müzakereler iki dönemde gerçekleştirilmiştir. En sorunlu konuların tartışıldığı ilk dönem 21 Kasım 1922'de başlayıp 4 Şubat 1923'te kapitülasyonlar konusunda çıkan görüş ayrılığı nedeniyle yarıda kesilmiştir. İkinci dönem 23 Nisan 1923'te başlayıp sekiz ay sürmüş ve 24 Temmuz 1923'te sona ermiştir. Ara dönemde düzenlenen İzmir İktisat Kongresi'ni düzenleyerek Türkiye'nin tam bağımsız bir üye olmak kaydıyla iktisaden kapitalist batı kampında kalacağı mesajını vermiştir.
1. Dünya Savaşı ve Milli Mücadeleyi bitiren ve bir uzlaşma metni olan Lozan Antlaşması'na güçlüklerle dolu bir müzakere sonucunda ulaşılmıştır. Türk heyetinin önceliği Misak-ı Milli çerçevesinde siyasi bağımsızlığının ve kapitülasyonların kaldırılarak iktisadi bağımsızlığın temini olmuştur. Türkiye uluslararası hukuka bağlı kalma koşuluyla diğer ülkelerle eşit şartlarda antlaşma imzalamak isterken, ittifak kuvvetleri Ankara Hükûmeti'nin baştan reddettiği Sevr Antlaşması'ndaki kazanımlarını koruma çabasındadırlar.
143 maddeden oluşan antlaşmaya metne bağlı olarak imzalanan ekler (sözleşmeler gibi) ve 15 adet karşılıklı mektup da dahildir. Konferansın ve antlaşmanın en önemli sonuçları şu şekildedir: Mondros Mütarekesi'nden sonra İngilizler tarafından işgal edilen Musul nedeniyle Irak sınırı hariç diğer sınırlar belirlenmiştir. Montrö Antlaşması (1936) ile değişecek olan Lozan Boğazlar Sözleşmesi ise egemenlik konusunda kısıtlayıcı hükümler içermekle birlikte antlaşmanın bir an evvel sonuçlanması amacıyla Lozan'a ek olarak imzalanmıştır. Kapitülasyonlar konusu Türkiye'nin istediği biçimde sonuçlanmış ve ekonominin millileşmesinin ilk adımını oluşturmuştur. Borçlar konusunda kesin çözüm Lozan sonrasına bırakılmakla birlikte Türkiye Osmanlı'dan ayrılan ülkelerden biri olduğu için borçların bir kısmını üstlenmiş ve Düyun-ı Umumiye lağvedilmiştir. Azınlıklar konusunda benimsenen temel prensip her türlü hakta ve yasalar önünde eşitlik olmuştur. 30 Ocak 1923'te Türkiye ve Yunanistan arasında hem sivil rehine ve savaş tutsakları hem de nüfus mübadelesine ilişkin ikili anlaşmalar imzalanmıştır.
YAZAR
E. Fuat Keyman
