İngiltere'de kralın yetkilerini sınırlayan, insan haklarını tanıyan ilk metin olarak tanımlanır. Parlamento ve jüri sisteminin bundan doğduğu, halkın idareye katılımının önünü açtığı genellikle kabul edilir. Aslan Yürekli Richard'ın (I.) ölümü üzerine 1199'da tahta geçen kardeşi Yurtsuz lakaplı John'un dengesiz ve acımasız idaresine karşı oluşan tepkilerin bir sonucu olarak derebeylerle kral arasında varılan anlaşmayı niteler.
Yurtsuz John savaşlar ve ölçüsüz harcamaları nedeniyle boşalan hazineyi doldurmak için derebeylerine, soylulara ve askere gitmeyenlere yüksek vergiler koyduğu gibi onların ve kilisenin mallarını, topraklarını ve ormanlarını da gasp etmişti. Papa'nın da karşı çıktığı bu uygulamalara başkaldıranları idamla cezalandırmaya başlamıştı. Bunun üzerine derebeyleri krala isyan bayrağını açıp büyük karışıklığa sebebiyet verdiler. Böylece kralı geri adım atmaya zorladılar. Ayrıca acele ile hazırladıkları bir özgürlük fermanını da ona imzalatmak istediler. Köşeye sıkışan kral tahtını korumak uğruna Windsor kalesi yakınlarında Thames nehri kıyısında açık bir arazide gönülsüz de olsa 1215 yılında hazırlanan fermanın altına kraliyet mührünü basmak zorunda kaldı. Latince kaleme alınan ve Magna Carta (Büyük Ferman) adı verilen bu metin İngiliz siyasi hayatında bir dönüm noktası teşkil etti. Bununla kralın bazı yetkileri sınırlanıyor, derebeylerine ve kiliseye toprakları geri veriliyor, bazı kişi hak ve özgürlükleri güvence altına alınıyordu.
Magna Carta İngiltere'de parlamenter monarşiye geçişin öncüsü kabul edilir. 1787 Amerikan Anayasasına, 1776 Virginia Haklar Bildirisine ve 1789 Fransa İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisine esin kaynağı olmuştur. 63 maddeden oluşan Büyük Ferman'da kişilerin hem kamusal hem özel hakları yer almıştır. Bunlar özetle, kişilerin yerel yöneticileri seçme hakları, angarya, ölçüsüz vergi ve suçla orantısız ceza yasakları, kişilerin miras ve vasiyet haklarına, kadınların evlenme haklarına saygı, temsilsiz (kanunsuz) vergi konmayacağı, kimsenin yargı kararı olmadan sebepsiz yere tutuklanmayacağı, adil yargılanma hakkı ve yargılamanın bağımsız hakimlerce yerine getirileceği şeklinde sıralanabilir. "Hak ve adaleti kimseye satmayacağız" diyen 40. madde hem anlamlı hem önemlidir. Magna Carta gerek Yurtsuz John gerekse ondan sonra gelen bazı krallar ve derebeylerinden kaynaklanan ihlaller sonucu 1216, 1217, 1225, 1253 ve 1297 tarihlerinde beş kez değişikliğe uğramıştır. Koyun derisi üzerine elle yazılan ilk metin kaybolmuş, diğer metinler ise İngiltere'nin bazı katedral ve kütüphanelerinde, birer metin de Canberra ve Washington DC'de sergilenmektedir.
YAZAR
Aziz Can Tuncay
