Osmanlı hukuk sisteminde mahkeme kararlarının kaydedildiği defterlerin genel adıdır. Mahkemelerde görülen davalar ve diğer işlemlerin yanı sıra merkezden gönderilen emirleri de ihtiva ederler. Hukuki olarak "kaza" denilen idari birimin adli ve mülki idarecisi olarak görevlendirilmiş kadılar tarafından tutulur. Bu defterlere ayrıca Kadı Sicili, Mahkeme Sicili de denir.
Osmanlılarda kazaların adli ve mülki idaresi kadıların sorumluluğundaydı. Bütün hukuki işlemlerin onay makamı da olan kadı, bölgesindeki türlü davalara bakmaktaydı. Görülen davalar kadı dairesinde istihdam edilmiş olan katipler tarafından kayda geçirilirdi. İstisnai örneklerin yanı sıra bu siciller; noterlik işlemleri, vakıf muhasebeleri, evlilik, alım satım, kefalet, vekalet, borç, miras, imar, pazar teftişleri, narh, esnaflık, sefer iaşesi, vergi tahrir ve takibi gibi konularda yapılan işlemleri ve dava kayıtlarını içermektedir.
İstanbul, Anadolu ve Rumeli'deki kadılıklara ait sicillerdeki kayıtlar Türkçe olmakla birlikte, Arapça konuşulan bölgelerdeki defterler, merkezden giden hüküm veya talimatlar dışında bütünüyle Arapça olarak tutulmuştur. Bununla beraber erken döneme ait bazı sicil kayıtlarında da 17. yüzyıla kadar Arapçanın tercih edildiği görülür.
Şer'iye sicil defterlerinin genel olarak ilgili mahkemelerde saklandığı düşünülmektedir. Kadı ve naipler mahkemelerine ait sicilleri muhafaza ederek haleflerine devretmekteydi. Ancak ihmal, yangın, afet, savaş ve başka sebeplerle sicillerin tamamı korunamamış; bazı kadılıklardan hiç defter kalmamışken bazılarından az çok kayıplar olmuştur. Günümüze ulaşan en erken tarihli siciller Fatih (ö. 1481) devrine ait olup 4 adettir. Sicillerde çok değişken olan sayfa sayıları ortalama 150-200'dür ve her sayfada kayıtlı hüküm/belge sayısı ortalama 3-4'tür. Defterler bir veya birkaç kadı dönemine ait olabilmekte ve 1-2 yılı kapsamaktadır.
Osmanlı mahkemelerinden günümüze ulaşmış sicillerin henüz tam bir kataloğu yapılamamıştır. Türkiye'deki sicil sayısı 19.000 civarındadır. Bunlardan İstanbul mahkemelerine ait olanlar İstanbul Müftülüğü Şer'iye Sicilleri Arşivi'nde (10.000 civarı); Anadolu ve Trakya mahkemelerine ait olanlar ise Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi'ndedir (9.000 civarı). Vakıflar Genel Müdürlüğü başta olmak üzere farklı arşiv ve kütüphanelerde de perakende siciller mevcuttur. Yurt dışındaki muhtelif arşivlerde ise 10.000 kadar sicil bulunduğu tahmin edilmektedir. TDV İSAM Kütüphanesi, bütün bu arşivlerden kopyalarını temin ettiği 23.000 civarındaki sicile tek merkezden erişim imkanı sağlamaktadır. Kadıların sorumluluk alanlarının genişliği dolayısıyla toplumsal hayatın bütün yönlerini yansıtan siciller, Osmanlı sosyal ve ekonomik tarihinin en önemli arşiv kaynaklarındandır.
YAZAR
Kenan Yıldız
