Tarım ve yakın ilişki içerisinde olduğu sektörlere ekonominin prensiplerinin ve yöntemlerinin uygulanmasını inceleyen bir sosyal bilim dalıdır. Özellikle, kısıtlı kaynaklar vasıtasıyla üretilen tarım ürünlerinin üreticiler yani çiftçiler ya da işletmeler tarafından üretimini, işlenmesini, dağıtımını, pazarlamasını ve tüketiciler ve toplum tarafından kullanımını ve tüketimini kapsamaktadır. Üretilen tarımsal emtia insan ve hayvan tüketimi için bitki ya da hayvan kaynaklı olarak üretilen gıdayı ve sanayi için üretilen lifi içermektedir. Bahsi geçen ürünlerin ticaretinin gerçekleştiği tarım piyasalarında ekonominin temel prensipleri olan arz ve talep ilişkileri geçerlidir. Tarım ekonomisinin bitki bilimi ya da hayvan biliminden temel farkı insan davranışları ile ilişkili olmasıdır.
Tarım ekonomistleri, mikro düzeyde tarım ürünleri için kullanılan kaynakların üretimde, işlemede, dağıtımda ve tüketimde nasıl kullanıldıkları ve çiftçi davranışı ile ilgilenirler. Makro seviyede ise istihdamı ve tarımın ve tarım ticaretinin ülke içinde ve küresel ekonomilerde nasıl etkileşim içerisinde olduğu incelenmektedir.
Tarım ekonomisi alanı 19. yüzyılda tarım yani agronomi ve ekonomi alanları arasındaki etkileşimden doğmuş olup firma (işletme) davranışları ile pazarlama ve organizasyonel yönetimi kapsamıştır. 20. yüzyıla gelindiğinde ise çiftlik yönetimi ve emtia piyasaları arasındaki ilişki gelişmeye başlayınca gıda, kaynak kullanımı ve uluslararası ticaret ilişkisi ön plana çıkmaya başlamıştır. Yine aynı dönemde kırsalın ekonomisi ve çiftlik yönetiminin neo-klasik politik ekonomi ve firma teorisinin uygulanması ile genel ekonomi alanının uygulamalı yani ampirik tarafına kaymıştır. 1980'ler sonrasında ise ticaret ve kalkınma tarım ekonomisi araştırmaların yoğunlaştığı alanlar haline gelmiştir. Bu gelişmede gıda endüstrisinde gıda tüketimi ve tedarik zinciri analizleri endüstriyel organizasyon yaklaşımı ile ön plana çıkmıştır. Tarım ve çiftçilik uzun süre geçimlik üretim sebebiyle aynı kavram olarak kullanılırken, tarımın ticarileşmesi ile birlikte gıdanın ve lifin üretimi bilimsel tarımın bir parçası haline gelmiştir.
Günümüzde modern tarım çok daha geniş kapsama sahip olup tarımsal girdi tedariğini, işlemeyi ve dağıtımı da kapsamaktadır. Tarımsal üretime yakın olan endüstrilere tarımsal ticaret (agribusiness) adı verilmektedir. Daha önceleri çiftlik ile sınırları kısıtlı kalan faaliyetler, günümüzde teknolojinin, tedarik zincirlerinin ve iletişimin gelişmesi ile birlikte iş gücünün ihtisaslaşmasını sağlamış ve üretimin uzantıları çok farklı alanlarda gerçekleşmeye başlamıştır. Tarım ekonomisi, yukarıda sayılan ilgili tüm sektörlerde yaşanan sorunların tespiti, tanımlanması ve çözülmesi ile yakından ilgilidir.
Tarım ekonomisinde gerçekleştirilen analizler vasıtasıyla hangi ürünün üretileceğine, ürüne hangi fiyatın isteneceğine ve hangi miktarda üretim yapılacağına karar verilmektedir. Benzer şekilde, tarımsal işletme araziyi/toprağı/hayvanı, iş gücünü ve sermayeyi kullanarak ekonomi prensipleri vasıtasıyla en etkin üretim miktarını belirleme durumundadır. Özetle, tarım ekonomisi, tarımsal üretimde ortaya çıkan sorunları tespit etme ve çözme amaçlı olarak ekonominin yöntem ve tekniklerini kullanarak üretim, pazarlama ve finansman aşama ve alanlarına yoğunlaşmaktadır.
Üreticinin girdi alımı ve çıktıyı satması arasında ilişki olduğu için aslında tarımsal üretim ile diğer sektörler arasındaki ilişki incelenmektedir. Ekonomi bilimi ile kurulan yakın ilişkiden dolayı, sosyal bilimler ile de her türlü etkileşim geçerlidir. Tarım ekonomisi hem uygulamalı bir alan hem de hibrit bir disiplindir. Ekonomi bilimi araçlarının tarım sektörü üzerine yoğunlaşmasından oluşmaktadır ve analizlerde hem ekonomi teorisi hem de ekonometrik uygulamalar yoğun olarak kullanılmaktadır. Tarım ekonomistlerinin üzerinde çalıştığı güncel konular arasında tarımın finansmanı, tarımsal destek ve teşviklerin tasarlanması ve etki analizlerinin yapılması, üretime yönelik risk analizi, çevre ve doğal kaynak ekonomisi, davranışsal ve deneysel ekonomi, kırsal kalkınma ve bölgesel ekonomi, fiyat analizi ve ekonometri, gıda ve tarımsal pazarlama ve politika analizi, tedarik zinciri yönetimi, kurumsal ekonomi, uluslararası ticaret ve uluslararası kalkınma, doğal kaynakların ekonomisi yer almaktadır.
Gerçekleştirilen analizler günümüzde yeni teknolojiler, talepte değişiklikler, değişime uğrayan kurumsal yapı ile birlikte politika alanlarına da kaymıştır. Doğal kaynakların yönetimi ve ekonomik kalkınma da güncel konu alanlarındadır. Çevre problemleri ve çevre politikaları yine üzerinde çalışılan alanlara eklenmiştir. Yeni projelerin ekonomik kalkınmaya etkileri ile birlikte doğal hayat koruma, orman ürünleri, doğa faaliyetleri de tarım ekonomisinin güncel çalışma alanlarındandır.
Tarım ekonomisi ile yakın alakalı olarak Tarımsal Ticaret; araştırma, girdi tedariki, üretim, işleme, dağıtım, perakende, tüketim aşamalarını içermektedir. Tarım İşletmeciliğinin Ekonomisi alanı ise gıda zincirinde yatay ve dikey koordinasyonun sağlanması üzerinde çalışırken Tarım İşletmeciliği Yönetimi gıda zincirinin yönetişimi üzerine yoğunlaşmaktadır.
Tarım ekonomisinin sıklıkla cevap bulmaya çalıştığı sorular arasında; ne üretilmeli, nasıl üretilmeli, ne kadar üretilmeli, nerede ve hangi fiyata satılmalı, nasıl dağıtılmalı, kimler arasında dağıtılmalı, hangi temele dayanarak dağıtılmalı, ne tüketilmeli ve ne kadar tüketilmeli soruları yer almaktadır. Tarım ekonomisi tarımın bir meslek olarak seçilmesi, bitkisel ve hayvansal üretim arasında makine ve iş gücü yönünden tercih yapılması, üretim faktörlerinin bir araya getirilmesi, sulama, gübreleme, pazarlama, toprak koruma, maliyetler, fiyatlar, karlılık, finansman, kredi, istihdam gibi faktörleri de içerir. Tarım ekonomisi özellikle tarım sektörünün faydasına ve çıkarlarına yönelik olarak üretim faktörlerinin ideal oranının önerilmesi problemini çözmeye çalışır.
Tarımda teknoloji kullanımı 1980'lerin sonu ile başlamış olup ticari olarak da 1990'ların başında çeşitli uygulamalarda yer almaya başlamıştır. Bilgi-iletişim-teknolojileri alanındaki uygulamalar, bitkilerin, tarlaların ve hayvanların ihtiyaçları çerçevesinde girdi kullanımına odaklanmakta ve üretim süreçlerini ve büyüme koşullarını optimize etmeyi hedeflemektedir. Teknolojinin çiftçiler tarafından benimsenmesi ve hem girdi maliyeti tarafındaki tasarruf hem de verim artışı tarım ekonomistlerinin üzerinde çalıştığı güncel alanlardan biri haline gelmiştir. Bu çerçevede, akıllı tarım, hassas tarım ve e-tarım gibi kavramlar sektör oyuncularının en iyi kararları almasına ve kaynakların en verimli ve sürdürülebilir şekilde kullanmasına yardımcı olabilecek şekilde değerlendirilmesiyle tarımsal ve kırsal kalkınmayı artırmayı hedeflemektedir.
Günümüzde küresel olarak yaşanan en önemli sorunlardan olan iklim değişikliği sebebiyle, toprak, su, orman ve biyo-çeşitlilik varlıklarında önemli kayıplar ve kırılganlıklar oluşmakta, hem bitkisel üretim hem de hayvancılık tarafında hem girdi hem çıktı tarafında üretim süreçleri olumsuz olarak etkilenmektedir. Hem ekonomistler hem de tarım ekonomistleri gerek kendi alanları içinde gerekse disiplinler arası çalışmalar ile modelleme yapmakta ve ekonometrik çalışmalarla da tarım sektörü paydaşlarının nasıl etkileneceği üzerinde durmaktadırlar. Benzer şekilde, çiftçilerin üretim yöntemlerinde iklim değişikliğine uyum sağlama amaçlı yaptıkları değişiklikler de tarım ekonomistlerinin güncel çalışmaları arasında yer almaktadır.
Ekonomi biliminin bir alt kolu olmasından dolayı, davranışsal ve deneysel ekonomi gibi ekonomistlerin son dönemlerde oldukça önem verdikleri konular tarım ekonomisi alanında çalışan bilim insanlarının da çalışmalarına konu olmaktadır. Yine ekonomistler için geçerli olduğu şekilde detaylı veri setlerinin toplanması vasıtasıyla çiftlik seviyesinde büyük veri ile yapılan çalışmalar, yapay zekanın ve makine öğrenmesinin tarım ve gıda sektörlerine uygulanmasına yönelik örneklerin önümüzdeki yıllarda da tarım ekonomisi alanında detaylı çalışmalar olması beklenmektedir.
YAZAR
Gökhan Özertan
