Yüzyılın Anlaşması nedir? Yeni Ortadoğu projesi: İsrail-Filistin

1. Trump'ın açıkladığı barış planı ne? Ortadoğu'da hangi değişiklikleri işaret ediyor?

ABD Başkanı Donald Trump, daha önce çokça söz edilen "Yüzyılın Anlaşması" adı verilen yaklaşık 80 sayfalık planını, Beyaz Saray'da İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu ile birlikte (28 Ocak 2020) açıkladı. Plana göre; Kudüs, bölünmeden İsrail'in başkenti olacak, Doğu Kudüs ise Filistin'in başkenti olacak. Filistinliler ve İsrailler evlerinden başka yere de götürülmeyecek. Ayrıca Filistin devletine de 50 milyar dolarlık bir yatırım öne çıkıyor. Plana göre, Filistin'in bağımsız devlet olabilmesi için 4 yıllık bir süre öngörülüyor. Trump yaptığı konuşmada, "Çok açık ve net teknik çözümler ortaya koyacağız. Benim vizyonum kazan kazan fırsatı her iki taraf içinde. Gerçekçi iki devletli çözümden bahsediyoruz. Filistin devletinin ve İsrail'in güvenliğinin ortaya konulduğunu görüyoruz" dedi. Trump, planın bağımsız bir Filistin devleti ve Filistinliler için "son şans" olduğunu söylerken, Netanyahu ise "İsrail için çok büyük ve tarihi bir kazanım" şeklinde nitelendirdi.

2. Filistin tarafı bu plan için ne diyor?

Filistin Devlet Başkanı Mahmud Abbas, plana karşılık "Kudüs satılık değildir" diyerek ilk yanıtını verdi. Abbas yaptığı açıklamada, "Kudüssüz Filistin Devleti kabul edilemez. Trump'ın bu saçma sözlerini duyduktan sonra 'Yüzyılın Anlaşması' olarak adlandırılan sözde planına bin kere hayır diyoruz. Diz çökmeyecek ve teslim olmayacağız. Komplolar ve sözde barış planı başarısızlığa ve yok olmaya mahkumdur. Yeni bir hak doğurmayacak ve bağlayıcılığı olmayacaktır" diye konuştu. Filistinli direniş örgütü Hamas, ABD Başkanı Donald Trump'ın sözde barış planına güçlü bir şekilde karşı çıkacaklarını açıkladı. Abbas, iki hafta içinde Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nde (BMGK) ABD'nin sözde Orta Doğu barış planına bir tasarıyla karşı çıkacağını açıkladı.

3. Bu planı destekleyen İslam ülkeleri var mı? Destek gerekçeleri ne?

Trump planı açıklarken yaptığı konuşmada Umman, Bahreyn ve Birleşik Arap Emirlikleri'ne desteklerinden dolayı teşekkürlerini iletti. Mısır Dışişleri Bakanlığı'ndan yapılan yazılı açıklamada da, Mısır yönetiminin, ABD'nin Ortadoğu'da barış ve istikrara katkıda bulunacak olan Filistin meselesine adil ve kapsayıcı bir çözüm bulma girişimlerini takdirle karşıladığı ifade edildi.

4. Karşı çıkan ülkeler var mı?

Türkiye’nin yanı sıra, İran’dan plana karşı sert tepki geldi. İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin danışmanı Hüsameddin Aşina, ABD'nin İsrail-Filistin meselesine ilişkin açıkladığı barış planının "dayatma ve yaptırım planı" olduğunu belirterek, Trump'ın önerisini, "ABD ve siyonist rejim arasında bir anlaşma" olarak niteledi. İran Dışişleri Bakanı Cevad Zarif de sosyal medya hesabından Trump'ın önerisini “sözde barış planı” olarak ifade ederek bölge ve dünya için “bir kabus” değerlendirmesini yaptı.

BM Genel Sekreter Sözcülüğünden yapılan açıklamada, Genel Sekreter Antonio Guterres, ABD Başkanı Donald Trump'ın tek taraflı Orta Doğu barış planını eleştirdi.

Guterres'in barış planına BM kararları, uluslararası hukuk, ikili anlaşmalar, 1967 sınırları dahilinde ve iki devletli çözüm temelinde destek verdiğinin altı çizilerek, Filistinlileri ve İsraillileri sorunu çözmek için desteklemeye devam edeceği belirtildi. Açıklamada, “BM'nin iki devletli çözüme yönelik pozisyonu, yıllardır Güvenlik Konseyi ve Genel Kurul kararlarıyla tanımlanmıştır” ifadesi kullanıldı.

5. Türkiye planla ilişkin tutumu nasıl?

ABD Başkanı Trump'ın sözde barış planını açıklamasından sonra Dışişleri Bakanlığı'ndan çok sert açıklama geldi. Yapılan açıklamada, “ABD’nin sözde barış planı ölü doğmuştur. Bu plan, iki devletli çözümü öldürmeyi ve Filistin topraklarını gasp etmeyi hedefleyen bir ilhak planıdır. Filistin halkı ve toprakları parayla satın alınamaz” denildi. Cumhurbaşkanı Erdoğan da yaptığı açıklamada, “Önümüzdeki hafta içerisinde de Cidde’de İslam İşbirliği Teşkilatı Dışişleri Bakanları Toplantısı olacak. O toplantıya Dışişleri Bakanımız da katılacaklar. Bizim bu konudaki tavrımız belli. Kudüs Müslümanların kutsalıdır. Kudüs’ün İsrail’e verilme planı asla kabul edilemez. Açıklanan plan, barışa ve çözüme hizmet etmeyecektir. Bu plan Filistin ve Kudüs için yeni oldubittiler oluşturma gayretidir. Bu, Filistinlilerin haklarını yok sayma ve İsrail’in işgalini meşrulaştırma planıdır. Hangi girişim olursa olsun, bazı Arap ülkeleri sırtını dönse de biz Filistin’in ve Kudüs-ü Şerif’in hukukunu korumak için uluslararası kurumları harekete geçirmeye ve dünyaya bu meseleyi anlatmaya devam edeceğiz” ifadelerini kullandı. Diğer yandan Meclis’te grubu bulunan partiler, planın reddedilmesi oybirliğiyle kabul etti.

6. Kudüs tartışması nedir? Plana göre İsrail'in bölünmemiş başkenti, aynı zamanda doğu Kudüs Filistin'in başkenti nasıl oluyor?

Trump'ın açıkladığı planın en önemli maddelerinden birisini de Kudüs oluşturuyor. Müslüman, Hristiyan ve Museviler için Kudüs farklı bir önem taşıyor. Zira üç dinin de Kudüs'te kutsal mekanlarının bulunması bu şehri öne çıkarıyor. Müslümanlar için Mescid-i Aksa ve Harem-üş-Şerif, Museviler için Ağlama Duvarı ile Hristiyanlar için Hz. İsa'nın çarmıha gerildiği ve kabrine konulduğuna inanılan Kutsal Kabir Kilisesi yer alıyor. Ayrıca, Kudüs'ün 1967'de İsrail tarafından işgal edilmesi tartışmaları alevlendiren gelişmelerden birisi...

Planda İsrail’in başkentinin “bölünmemiş Kudüs” olmasına rağmen, Doğu Kudüs de Filistin’in başkenti olarak görülüyor. Kudüs’ün hem “bölünmemiş” olması hem de doğusunun Filistin’e ait gösterilmesi en büyük kafa karışıklığı olarak ortada duruyor. Ortadoğu’da en büyük tartışma konularından biri olan Kudüs’ün durumu hakkındaki belirsizlik Trump’ın açıkladığı planda da kendisini gösteriyor.

7. Müzakere süreci işleyecek mi?

ABD’nin açıkladığı planı Filistin de kabul etseydi, bu süreç işleyecekti. Ancak Abbas’ın planı reddetmesiyle, müzakere sürecinin de başlaması beklenmiyor. Eğer süreç plana göre işleseydi, ABD, İsrail ve Filistin temsilcilerinin bulunduğu heyetlerin görüşmeleri 4 yılda tamamlaması bekleniyordu. İki devletin sınırları, vatandaşların ve taşınmaz malların durumu gibi çeşitli konular masaya yatırılacak, ayrıca, tartışmalı bir pozisyonda olan Kudüs’ün başkent ilan edilmesi ve kutsal yerlerin ziyaretine ilişkin tartışmaların da masaya yatırılması tahmin ediliyordu.

8. Bu kararın; Türkiye-ABD, Türkiye-İsrail ilişkilerini nasıl etkilemesi bekleniyor?

AK Parti Sözcüsü Ömer Çelik, yaptığı açıklamada, "Daha önce Sayın Cumhurbaşkanımızın İslam İşbirliği Teşkilatı Dönem Başkanı olduğumuz dönemde yürüttüğü yoğun diplomasiyle Türkiye, ABD'nin Kudüs kararına karşı İslam ülkeleri nezdinde ve bütün dünya nezdinde çok ciddi bir diplomasi yürütmüştü. İlk defa bir Amerikan Başkanı, Filistin tarafına sormadan, işin içine katmadan, Filistin davasını destekleyen Türkiye gibi güçlü bir ülkenin fikrini almadan böyle bir plan açıklıyor" ifadelerini kullandı. Cumhurbaşkanı Erdoğan da ABD'nin planını Cidde'de toplanacak İslam İşbirliği Teşkilatı Dışişleri Bakanları Toplantısı'nda gündeme getireceklerini söylemişti.

BM Genel Sekreteri Antonio Guterres planına tepki göstererek; BM kararları, uluslararası hukuk, ikili anlaşmalar ve 1967 sınırları dahilinde barış içinde yan yana var olacak iki devletli çözüm temelinde, Filistinlileri ve İsraillileri sorunu çözmek için desteklemeye devam edeceği belirtti. Açıklamada, "BM'nin iki devletli çözüme yönelik pozisyonu, yıllardır Güvenlik Konseyi ve Genel Kurul kararlarıyla tanımlanmıştır" ifadesi kullanıldı.

Türkiye’nin, ABD’nin barış planını önce İslam İşbirliği Teşkilatı’nda gündeme getirmesi, ardından da BM gündemine taşıması bekleniyor.

9. Alternatif bir plan var mı, tarafları bir araya getirecek bir plandan söz ediliyor mu?

ABD’nin açıkladığı “Yüzyılın Anlaşması”na alternatif yeni bir plan şu an için ortada yok. Dolayısıyla bölgede belirsizliğin bir süre daha sürmesi tahmin edilirken, Filistin’in planı reddetmesine rağmen ABD ve İsrail’in bölgede atacağı adımlar da merakla bekleniyor.

10. Ortadoğu'da bundan sonra ne bekleyelim?

Uzmanların ve gazetecilerin yaptıkları açıklamalar ve yorumlar, Ortadoğu’nun “yeniden dizayn” edildiği yönünde… Diğer yandan hem İsrail’de sonu gelmeyen seçim süreci ile ABD’de kasım ayında yapılacak başkanlık seçimlerinin de Yüzyılın Anlaşması’nın açıklanma zamanı için dikkat çektiği belirtiliyor. Ayrıca, ABD ve İsrail’in bu planının İslam dünyasında görüş ayrılıklarını derinleştirdiğine dikkat çekiliyor. Nitekim İslam İşbirliği Teşkilatı’nda gündeme gelecek bu konunun tartışılması bekleniyor. Habertürk’ten Serdar Turgut’un “Ortadoğu’da güzel şeyler olabilmesi pek mümkün görünmüyor” ifadeleri de süreci özetliyor.