Harem nedir?

İslam geleneğinde harem, bir ailenin mahrem olan özel yaşam alanını ve bu alanda yaşayan kadınları ifade eder. Saraylarda kadınlar için ayrı mekanların bulunması ve buralarda kadın kölelerin yer alması kadim bir geleneğe dayanmaktaydı. Antik Yunan ve Roma'da, Hint, Çin ve Eski Mısır'da, İslam öncesi Türk ve Arap dünyasında hüküm sürmüş çok sayıda hanedan saraylarında, hükümdarın ailesi olan kadınlara ve kadın hizmetkarlara tahsis edilmiş bölümler ve bu bölümlerde köle statüsünde kadınlar bulunmaktaydı. 

İslam geleneğini sürdüren hanedanlarda da kadim bir geleneğe dayanan harem ve cariyelik kurumu, belli değişikliklerle birlikte devam etti. Devletin çıkarlarına ve merkezi yapıya daha iyi hizmet edecekleri düşünülen erkek kölelerin hükümdar ve hanedanların hizmetinde bulunması klasik İslam devletlerinin bir özelliğiydi. Benzer nedenlerle hukuken kadın köle statüsünde olan cariyeler de hükümdarların saraylarında erken tarihlerden itibaren varlık gösterdiler. Saray haremlerinde bulunan cariyeler iki gruptu. İlki harem, hükümdar ve ailesinin hizmetini gören hizmetli statüsündeki cariyeler; ikinci grup ise hükümdar ile istifraş hakkı bulunan müstefreşe statüsündeki cariyelerden oluşmaktaydı. Cariye ile karı-koca hayatı yaşama hakkına istifraş hakkı denmekte olup şer'i hükümler çerçevesinde haremde bu statüde olan cariyeler de bulunmaktaydı.

Orta Asya Türk gelenekleri ile İslam ve Bizans geleneğinin mirasçısı olan Osmanlılar, kökleri eski Türk ve İslam devletlerine ve Bizans İmparatorluğuna dayanan kurumları kendilerine özgü bir yön vererek geliştirdiler. Osmanlı dünyasında diğer birçok hususta olduğu gibi harem ve cariyelik konusunda da İslam geleneği belirleyici oldu. Osmanlı hükümdarının ve devletin temsil edildiği mekan ve idari ünite olan sarayın içinde, harem yapısının hangi tarihte başladığı kesin olarak saptanamamıştır. Ancak Orhan Bey'in (ö. 1362) Bursa'da bulunan sarayında köle ve cariyelerin mevcut olduğu düşünülmektedir. Şehrin fethini takiben I. Murad (ö. 1389) Edirne'de, Kavak Meydanı denilen bölgede bir saray inşa ettirdi. I. Murad, I. Bayezid (ö. 1403) ve II. Murad (ö. 1451) devlet sarayı olarak Edirne'deki bu sarayı kullandılar. II. Murad'ın saltanatı esnasında, 1433'te Edirne'ye gelen Bertrandon de la Broquirère (ö. 1459), Edirne Sarayı'nda üç yüz ya da daha fazla kadının bulunduğunu ifade eder. Yine II. Murad'ın saltanat yıllarında, Tunca Nehri kıyısında 1450'de inşasını başlattığı sarayı, oğlu Sultan II. Mehmed (ö. 1481) tamamladı. Böylece vaktiyle I. Murad tarafından yaptırılmış olan saraya Eski Saray (Saray-ı Atik), yeni inşa ettirilen saraya ise Yeni Saray (Saray-ı Cedid) dendi. İnşa ettirilen Yeni Saray'da harem daireleri de mevcuttu. 

II. Mehmet döneminde harem teşkilatı şekillendi ve haremdeki cariyelerin sayısı arttı. Bu noktada, özellikle II. Mehmed döneminden itibaren, merkezi devlet yapısını güçlendirmek adına, yönetici elit içinde kölelerin öneminin artmasıyla cariyelik sisteminin güçlendiği ifade edilmelidir. Sultan Mehmed, İstanbul'un fethini takiben 1455'te, ilerde Eski Saray (Saray-ı Atik) olarak adlandırılacak olan ve içinde harem dairesi de bulunan sarayı yaptırdı. 1459'da ise Yeni Saray (Saray-ı Cedid) olarak adlandırılacak olan bir diğer sarayın inşasına başlandı. 1468'de büyük oranda tamamlanan inşa faaliyeti, 1478'de sona erdi. İdari merkez, bugün Topkapı Sarayı olarak bilinen Yeni Saray'a geçtikten sonra, padişahın validesi, kadınları ve çocuklarından oluşan harem, bir yüzyıl daha Eski Saray'da kaldı. II. Mehmed döneminde Yeni Saray'da harem bulunmakla birlikte, büyük ve teşkilatlanmış bir yapı halinde değildi. Benzer şekilde II. Bayezid döneminde (1481-1512) Yeni Saray'da da kadınlar bulunmaktaydı. Bu dönemde, haremin yapısını etkileyecek bir gelişme yaşandı: 16. asır başlarına kadar padişahların hem nikahlı eşleri hem de cariyeleri bulunmaktaydı. Bu tarihten itibaren ise Hristiyan hükümdarların ve Anadolu beyliklerinin kızları ile yapılan evlilikler nihayete erdi ve birkaç istisna dışında, sultanlar cariyeler ile aile kurdular. 

Savaş esirlerinin saraya getirilmesiyle, satın alma veya hediye yollarıyla saraya alınan muhtelif yaşlardaki cariyeler, sarayda yeni bir yaşama başlar, Enderun mensupları gibi, pozisyonlarına göre belli bir terbiye ve eğitimden geçerlerdi. Harem-i Hümayun içinde verilen eğitimin amacı yine Enderun teşkilatı için söz konusu olduğu üzere, hanedana itaat ve sadakat duygularını aşılamak ve Osmanlı saray kültürünü öğretmekti. Harem-i Hümayun'da bulunan cariyelerden çok küçük bir grup padişahın kadını olur, diğerlerinin bir kısmı harem hizmetinde yükselir, geri kalan büyük çoğunluk ise bir süre hizmet ettikten sonra çırağ edilerek saraydan ayrılırdı.