Marjinal fayda, bir maldan tüketilen miktar bir birim arttırıldığında bu ilave birimin tüketiminden elde edilen faydayı ifade eder. Bir tüketim malında toplam fayda, söz konusu maldan tüketilen miktarın bir fonksiyonu olacaktır. İkinci dereceden bir fonksiyon olarak fayda fonksiyonu, belirli bir tüketim miktarına kadar azalan oranda artmakta, bir maksimumdan geçmekte ve bu miktardan sonra azalmaktadır. En çok faydayı sağlayan tüketim miktarından sonra tüketimin artması, toplam faydada azalmaya neden olmaktadır.
En çok faydayı sağlayan tüketim miktarının belirlenmesinde matematiksel araç olarak türev fonksiyonlardan yararlanılır. Toplam fayda fonksiyonunun birinci türev fonksiyonu olan marjinal fayda fonksiyonu pozitif değerden başlamaktadır. Tüketim artışı ile birlikte toplam faydada gerçekleşen azalan orandaki artışla pozitif değerler alarak azalmakta, toplam faydanın en yüksek değerine ulaştığı tüketim değerinde sıfıra ulaşmaktadır. Toplam faydayı en yüksek değere çıkaran tüketim değerinden ilave bir birim tüketim, toplam faydada herhangi bir değişikliğe neden olmamakta, bu noktada toplam fayda fonksiyonuna çizilen teğet, tüketim miktarları eksenine paralel olmaktadır.
Toplam faydayı en yükseğe çıkaran tüketim miktarından sonra gerçekleştirilen her bir tüketim, toplam faydada azalmaya neden olmakta, bunun sonucunda marjinal fayda değerleri negatif işaretler almaktadır.
Fayda fonksiyonu sayısal değer ile ifade edildiğinde en yüksek faydayı sağlayan tüketim değeri arandığında fayda fonksiyonunun birinci türev fonksiyonu olan marjinal fayda fonksiyonu sıfır değerine eşitlenecek ve optimum tüketim miktarı elde edilecektir. Söz konusu optimum tüketim miktarında fonksiyonun en yüksek değeri alıp almadığını sınamada, ikinci türev fonksiyonunun alacağı işaret önem kazanacaktır.
Bir malın tüketim malı söz konusu olduğunda toplam fayda fonksiyonunu iki boyutlu diyagramda kayıtsızlık eğrileri ifade edecektir. Y tüketim miktarı dikey eksende, X tüketim miktarı ise yatay eksende yer aldığında herhangi bir fayda düzeyini temsil eden kayıtsızlık eğrisi üzerinden yukarıdan aşağıya inildikçe azalan marjinal fayda özelliği nedeniyle Marjinal Teknik İkame oranının mutlak değeri azalmaktadır. Örneğin X tüketiminin yüksek olduğu tüketim miktarlarında, X tüketimindeki artış X malının marjinal faydasını düşürmekte, bu bölgede Y malının tüketiminde azalma ise Y'nin marjinal faydasını yükseltmektedir. X tüketiminin yüksek olduğu bölgede tüketici, aynı fayda düzeyini sürdürebilmek için belirli bir Y tüketimi artışı için daha fazla miktarda X tüketiminden vazgeçmektedir. Bu nedenle, aynı fayda düzeyinde tüketim miktarları arasındaki ilişkiyi gösteren Marjinal İkame Oranı, y tüketiminin yüksek olduğu bölgede en yüksek değerine ulaşmakta; X tüketimi arttıkça oranın değeri azalmaktadır. Bu durum aynı kayıtsızlık eğirisi üzerinde herhangi bir tüketim bileşimini ifade eden Marjinal İkame Oranı ile tüketim mallarının faydaları arasında ters ilişkiyi ifade etmektedir.
YAZAR
Kadir Tuna
