"Firma" diye de adlandırılan ve "emek, sermaye (para, bilgi, teknoloji), doğal kaynaklar, girişim gibi üretim faktörlerini kullanarak insan ihtiyaçlarını karşılama özelliğine sahip (faydalı) mal ve hizmetler üreten iktisadi birim (varlık)" olarak tanımlanabilir. "İşletme" aynı zamanda, iktisadi birimler ve işletme işlevleri ile bunların yönetimiyle ilgili bilim ve eğitim faaliyetlerini içeren, "işletme yönetimi", "işletmecilik" diye de adlandırılan; sağlık, turizm, inşaat vb. farklı işletme türlerine göre "türsel işletmecilik" olarak isimlendirilen alt dalları da içeren sosyal bilim disiplinidir. Nüfus ve ihtiyaçların artmasına bağlı olarak işletmelerin büyümesi ve sayılarının artması, işletmelerin ve işletmelerle ilgili uygulama ve bilimsel çalışmaların önemini artırmaktadır.
İnsanlar, ihtiyaçlarını karşılamak ve yaşamlarını sürdürebilmek için iktisadi faaliyetlerde bulunmak ve kazanç elde etmek zorundadırlar. Bu nedenle insanlar hayatları boyunca kimi zaman işgören, bazen de işveren olarak iktisadi faaliyetler ve birim içinde yer alırlar. İş yapma ve para kazanmanın yollarından biri de işletme kurmak ve işletmektir. İş insanlarını ve girişimcileri işletme kurmaya yönelten nedenler veya amaçlar, ortalama üzerinde bir gelir sağlamak, bağımsız bir iş yapmak, fırsatları değerlendirmek, topluma hizmet etmek veya sosyal fayda sağlamak olarak sıralanabilir. Burada, söz konusu kişinin girişimciliği, yaratıcılığı, bağımsız çalışma arzusu, mali gücü ve risk yüklenme yeteneği ön plana çıkar.
Bağımsız bir iş yapmak, işletme kurmak ve işletmek, belirli bir risk yüklenmek demektir. Bu da kişinin teknik bilgisi, yönetsel yetenekleri, sosyal ve kültürel düzeyi ile ilgilidir. İş insanları, piyasa faiz oranı ve sektörün karlılık ortalaması üzerinde bir gelir sağlayabileceğini öngörüyorsa bir işletme kurma yolunu tercih ederler. İş insanının başkalarına tabi olmadan, kendi yeteneklerini kullanarak işinin patronu olmayı tercih etmesi halinde de işletme kurması söz konusu olabilir. Bu arada, herhangi bir mal üretmeden, teknik yetenekleri ile bilgi teknolojilerini kullanarak bir bilgisayar yazılımıyla dünyanın en zengin insanları arasına giren onlarca girişimci vardır. Bir başkası ise belirli bir statüde, her yıl artacak bir maaşla profesyonel olarak çalışmayı tercih edebilir.
İşletmelerin temel ve ortak amacı, mal ve hizmet (fayda) üretmektir. Bunun yanı sıra kar elde etme, sosyal sorumluk, sürdürülebilirlik ve büyüme, işletmelerin diğer amaçları olarak sıralanabilir. İşletmelerin amaçları, hissedarlarına yani ortaklarına, çalışanlara, müşterilere, tedarikçilere, rakiplere, topluma, çevreye ve devlete karşı sorumlulukları ile uyumlu olmalıdır.
İnsanların ihtiyaçlarını tatmin edecek mal ve hizmetleri (ürünleri) üretmek ve bunları ihtiyaç sahiplerine sunmak, işletmelerin varlık nedenidir. Üretime konu olan ürünler; ekmek, kumaş, otomobil, bilgisayar, hediyelik eşya gibi maddi ve elle tutulabilen "mallar" ve/ya maddi olmayan ve elle tutulamayan eğitim, sigorta, eğlence, taşımacılık veya ticaret gibi "hizmetler" şeklinde olabilir. Ancak alışverişe (mübadeleye) konu faydalı "ürünler" üretmek ve bunları piyasaya sunmak ile bu üretimi ve sunumu verimli ve etkin olarak yapmak, işletmelerin "iktisadi birim" olmalarına bağlı temel amaç ve özellikleridir. "Kar elde etme", bir amaç olarak işletme tanımlarında sıkça kullanılsa da bu, daha çok özel işletmeler için geçerli olan, buna karşılık devlet ve vakıf gibi tüzel kişiliklere (kuruluşlara) ait kar amacı gütmeyen bazı işletmeler için pek geçerli olmayan bir amaçtır.
İşletmeler, amaçlarına, sahiplerine, büyüklüklerine, ürettikleri mal ve hizmetlere vb. göre sınıflandırılabilir. İşletmeler kar amacı güden ve kar amacı gütmeyen işletmeler olarak da gruplandırılabilir. Özel sermayenin yanı sıra kamu sermayesiyle kurulmuş kar amacı güden işletmeler de vardır. Sivil toplum kuruluşları gibi temel amacı kar olmayan, toplumsal fayda sağlama ve değer yaratmaya yönelik kuruluşların da giderlerini karşılamak için iktisadi işletmeler kurmaları ve ticari faaliyette bulunmaları mümkündür.
İşletmeleri faaliyetlerine göre üretim, hizmet, tarım, ticaret işletmeleri; ölçeklerine göre küçük, orta, büyük işletmeler; sermaye sahipliğine göre özel, kamu, karma işletmeler; ürünlerine göre nihai ve endüstriyel ürün üreten işletmeler; faaliyet boyutlarına göre bölgesel, ulusal, uluslararası ve küresel işletmeler; teknoloji ve emek yoğunluklarına göre yoğun ve teknoloji yoğun işletmeler; kar amacına göre ise kar amacı güden ve kar amacı gütmeyen işletmeler olarak sınıflandırılabilir.
İşletmelerde mal ve hizmetlerin üretilmesi ve sunulması için "farklı/çeşitli işler"in yerine getirilmesi gerekir. Bu işlerden yakın ve benzer olanları, "işletme işlevleri" (fonksiyonları) olarak adlandırılır. İşletme işlevleri; yönetim, tedarik, üretim, pazarlama, finans, insan kaynakları, muhasebe, araştırma-geliştirme (ar-ge) ve halkla ilişkiler şeklinde sıralanabilir. Küçük işletmelerde, aynı kişi veya kişiler, birden fazla fonksiyona ait işleri yerine getirir. İşletmenin büyümesiyle işlevsel farklılaşma, örgütlenme (organizasyon) ve yönetim ihtiyacı da artar; farklı işlevlerin ayrı birim veya bölümler tarafından yerine getirildiği örgüt yapıları ortaya çıkar. Bu bağlamda, işletmelerin bütünü yanında üretim, pazarlama, muhasebe, finans, insan kaynakları gibi işlevlerinin yönetimine ilişkin bilim disiplinleri de gelişmektedir.
İşletmeler, çeşitli alt sistemlerden oluşan ve çevreleriyle etkileşim içinde olan "açık sistemler" olarak tanımlanır. Bu bağlamda işletmeler, içinde bulundukları teknolojik, sosyo-kültürel, politik, yasal, ekonomik ve demografik çevre gibi "uzak çevre" ile tedarikçiler, müşteriler, rakipler, sendikalar, finans kuruluşları gibi "yakın çevre"lerinden etkilenir.
YAZAR
Arzu Ülgen Aydınlık
