Günlerin dili: Türkçede günler nasıl isimlendirildi? Gök cisimlerinden Farsçaya günlerin isimlendirilme serüveni!

ESKİ TÜRKLERDE HAFTA VE GÜN KAVRAMININ KÖKENİ

Eski Türk hukuk belgeleri, tarih kayıtlarıyla başlardı ve zamanın belirlenmesinde on iki hayvanlı takvim esas alınırdı. Bu sistemde, yılın adı (örneğin, "koyun yılı"), ayın sırası (örneğin, "dördüncü ay") ve gün (örneğin, "onuncu gün") belirtilirdi.

HAFTA KELİMESİ NASIL ORTAYA ÇIKTI?

Eski Türklerde "hafta" kavramı bulunmuyordu ve bu kavram, İslamiyet'in kabulüyle Farsça "hefte" kelimesinden Türkçeye girmiştir. "Heft" kelimesi Farsçada "yedi" anlamına gelir ve "hefte" ise "yedi gün" demektir.

GÜN İSİMLERİNİN TARİHSEL VE KÜLTÜREL KÖKENLERİ

Ptolemeos, gün isimlerinin kökenlerini astronomiyle ilişkilendirir. Ona göre, dünya çevresinde dönen ve yedi gök cismi olarak bilinen Güneş, Ay, Mars, Merkür, Jüpiter, Venüs ve Satürn, haftanın günlerine isim vermiştir.

Bu sıralama günümüzde İngilizce ve birçok Avrupa dilinde hâlâ izlerini korur. Mesela, İngilizce'de "Sunday" (Pazar) Güneş'in günüdür, "Monday" (Pazartesi) ise Ay'ın günü olarak adlandırılır. Diğer dillerde de benzer isimlendirme görülür; Fransızca’da "Dimanche" (Pazar) "Tanrı'nın günü", İspanyolca’da "Domingo" olarak geçer.

ALMANCA'DA GÜN İSİMLERİ VE "MİTWOCH" ÖRNEĞİ

Almanca'da haftanın ortasındaki gün olan Çarşamba, eski dönemde "Wutenstag" olarak adlandırılırdı, ancak daha sonra "Mittwoch" ("haftanın ortası") kullanılmaya başlandı. Bu isimlendirme, Pazar'dan başlayarak üçüncü günün Salı'ya, dördüncü günün Çarşamba'ya denk geldiği bir sıralamayı ortaya koyar.

FARSÇA VE DİĞER DİLLERDE GÜN İSİMLERİ

Farsçada gün isimleri sayılara göre düzenlenmiştir: "Yekşembe" (Birinci gün - Pazar), "Düşembe" (İkinci gün - Pazartesi) şeklinde. Benzer bir yapı Ermenice, Gürcüce, Yunanca ve diğer bazı dillerde de görülür; günler genellikle ardışık sıralanır.

TÜRKLERDE HAFTA KAVRAMININ OLUŞUMU

Göktürk ve Eski Uygur Türkçesinde hafta kavramı mevcut değildir. Bu kavram, İslamiyet’in kabulüyle birlikte kullanılmaya başlanmıştır.

İslam’da, haftanın günleri Tanrı’nın kâinatı altı günde yaratması ve yedinci günde dinlenmesi esas alınarak anlamlandırılmıştır. Türkçeye geçen "hafta" kelimesi ve gün isimleri de İslam etkisiyle Farsça’dan alınarak şekillenmiştir.

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE GÜN İSİMLERİNİN KÖKENİ

Pazar: Farsça "bâzâr" kelimesinden gelir ve "alışveriş yeri" anlamını taşır.

Pazartesi: "Pazar ertesi"nin birleşik hali olup, "ertesi" Türkçede "sonra" anlamına gelir.

Salı: Arapça "yevm es-salîs" (üçüncü gün) ifadesinden türemiştir.

Çarşamba: Farsça "çahar şenbe" (dördüncü gün) ifadesinin Türkçeye uyarlanmış şeklidir.

Perşembe: Farsça "penç şenbe" (beşinci gün) teriminin Türkçeye geçmiş halidir.

Cuma: Arapça "cum'a" kelimesinden gelir ve "toplanma günü" anlamındadır.

Cumartesi: "Cuma ertesi" teriminin birleşik hali olup, cumadan sonraki gün anlamına gelir.

İSLAMİYET’İN HAFTA ANLAYIŞI

İslamiyet’te hafta kavramı, Tanrı’nın kâinatı altı günde yaratıp, yedinci günde dinlendiği inancına dayanır. Kur’an'da bu süreç anlatılır ve her günün yaratılışta ayrı bir önemi vardır.

Örneğin, Pazar günü gökler ve yer, Pazartesi günü ay ve yıldızlar, Salı günü canlılar, Çarşamba günü sular ve bitkiler yaratılmıştır.

Kaynak: Osman Fikri Sertkaya, Haftanın Gün İsimleri ve Etimolojileri Üzerine, Türk Dili Dergisi, Nisan 2021