Türk sinemasının 110 yıllık tarihinde ilkler

1877 - 1878 arasında gerçekleşen Osmanlı İmparatorluğu ile Rus İmparatorluğu arasındaki 93 Harbi'ni kazanan Ruslar, savaşta ölen askerlerinin anısına bir anıt dikilmesini talep etti. Anıtın dikilmesini istedikleri yerse savaşta Rus askerlerinin en son ilerlediği ve savaşın bittiğini ilan eden antlaşmanın imza edildiği, o zamanki adı Ayastefanos olan Yeşilköy'dü.

Savaş sonrasında böyle bir antlaşma yapılmıştı yapılmasına ama anıtın dikilmesi Osmanlı halkı üzerinde kötü bir etki bırakacağından dolayı yapım izni uzun süre ertelendi. Rusların diretmesi üzerine antlaşmaya uyularak Ayastefanos Rus Abidesi'nin yapımına izin verildi. Anıt, savaşın bitiminden 20 yıl sonra inşa edilip 18 Aralık 1898'de açıldı.

Osmanlı İmparatorluğu, 11 Kasım 1914'te Rusya'ya savaş ilan etti. Halktan gelen tepkiler üzerine de Ayastefanos Rus Abidesi, 14 Kasım 1914'te dinamitlenerek yıkıldı.

O sırada asker olan Fuat Uzkınay, askerlik öncesinde Polonya Yahudisi Sigmund Weinberg'den aldığı sinema bilgisiyle Ayastefanos Rus Abidesi'nin yıkılışını filme çekti.

Aslında abidenin yıkılışını Avusturyalı bir ekip çekecekti. Ne var ki son anda bu karardan vazgeçilmesiyle çekimi Fuat Uzkınay yaptı. Uzkınay, daha sonra o filmi Kemal Seden ve Şakir Seden ile birlikte işlettiği Ali Efendi Sineması'nda halka izletti. Bu nedenle Ayastefanos Rus Abidesi'nin Yıkılışı, Türk sinemasını başlatan film, Fuat Uzkınay ise ilk Türk sinemacı olarak kabul ediliyor.

Fuat Uzkınay (1888 -1956)

Osmanlı İmparatorluğu Başkumandan Vekili Enver Paşa, I. Dünya Savaşı sırasında Alman ordularının, filmleri bir propaganda unsuru olarak kullandığını gördü. Sinemanın bu yönde önemini fark eden Enver Paşa, 1915'te Merkez Ordu Sinema Dairesi'ni kurarak, Türk sinemasının kurumlaşmasının temellerini attı.

Merkez Ordu Sinema Dairesi'nde görevli Fuat Uzkınay'ın çektiği filmler, askeriye tarafından desteklendi. Bu nedenle askeriye, Türk sinemasının doğuşunda birincil etken oldu.

FUAT UZKINAY FİLMLERİ

YÖNETMEN
• Ayastefanos'taki Rus Abidesi'nin Yıkılışı (1914)
• Leblebici Horhor Ağa (1916)
• Himmet Ağa'nın İzdivacı (1918)
• Zafer Yollarında (1923)
• İzmir Zaferi / İstiklâl (1942)

YAPIMCI
• Bican Efendi Vekilharç (1917)
• Himmet Ağa'nın İzdivacı (1918)
• Mürebbiye (1919)
• Binnaz (1919)
• Bican Efendi Mektep Hocası (1921)
• Bican Efendi'nin Rüyası (1921)

GÖRÜNTÜ YÖNETMENİ
• Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Yıkılışı (1914)
• Bican Efendi Vekilharç (1917)
• Himmet Ağa'nın İzdivacı (1918)
• Tombul Aşığın Dört Sevgilisi (1919)
• Mürebbiye (1919)
• Binnaz (1919)
• Bican Efendi'nin Rüyası (1921)
• Bican Efendi Mektep Hocası (1921)
• Boğaziçi Esrarı / Nur Baba (1922)

Türk sinema tarihinde ilk sinema gösterimleri; 10 Aralık 1896'da İzmir ve 25 Aralık 1896'da İstanbul Beyoğlu’nda gerçekleştirildi. 1908'de ise ‘Pathe’ adıyla İstanbul'da ilk sinema salonu açıldı.

110 yıllık tarihinde Türk sinemasında ilkler şöyle;

İLK KOMEDİ FİLMİ: BİCAN EFENDİ VEKİLHARÇ (1917)
Yönetmen: Hüseyin Şadi Karagözoğlu
Oyuncular: Hüseyin Şadi Karagözoğlu, Galip Arcan, Behzat Butak

Bir köşkte vekilharç olarak görev yapan 'Bican Efendi'nin öyküsünün anlatıldığı film, gördüğü ilgi üzerine seri haline dönüştü.
• Bican Efendi Mektep Hocası (1921)
• Bican Efendi'nin Rüyası (1921)

KONULU İLK TÜRK FİLMİ: HİMMET AĞANIN İZDİVACI (1918)
Yönetmen: Fuat Uzkınay
Oyuncular: Arşak Benliyan, Behzat Butak, Ahmet Fehim, Galip Arcan

Merkez Ordu Sinema Dairesi'nin yapımcısı olduğu, genç bir kızla evlenmek zorunda kalan yaşlı bir adamın öyküsünü anlatan film, 1914'te çekilmeye başlandı. Oyuncularının askere alınmasından dolayı çekimler 1918'de bitirilebildi.

YURT DIŞINDA ÇEKİLEN İLK FİLM: 'KORUYAN ÖLÜ' (1918)
Yönetmen: Celal Esat Arseven
Oyuncular: Lydia Ley, Nejat Sirer, Kurt Sticler

YURT DIŞINDA GÖSTERİME GİREN İLK FİLM: BİNNAZ (1919)
Yönetmen... Ahmet Fehim
Oyuncular: Mlle. Blance, Eliza Binemeciyan, Hüseyin Kemal Gürmen, Rana Dilberyan

'Binnaz'; 'Efe Ahmet' ile 'Hamza'nın Lale Devri'nin ünlü güzellerinden 'Binnaz'ı elde etmek için birbirleriyle yarışmasını konu edindi.

SANSÜRE UĞRAYAN İLK FİLM: MÜREBBİYE (1919)
Yönetmen: Ahmet Fehim
Oyuncular: Raşit Rıza Samako, Behzat Butak, Mme. Kalitea

Fransa'da dostuyla kavga edip İstanbul'a gelerek 'Dehri Efendi'nin evinde mürebbiyelik yapan 'Angel', bir süre sonra herkesi baştan çıkarır.

İstanbul'daki işgal kuvvetlerinde görevli Fransız subayı General Franchet D'Esperey, "Bir Fransız kızı, bu şekilde ahlaksızca gösterilemez" diyerek filmin gösterimini yasakladı. Böylelikle Türk sinemasının ilk sansürü, bir Fransız tarafından gerçekleştirildi.

İLK YAPIM ŞİRKETİ: KEMAL FİLM (1922)
Kemal Seden ve Şakir Seden tarafından kurulan şirket, günümüze kadar 130 film üretti.
Kemal Seden'in oğlu Osman Fahir Seden; yapımcı, yönetmen ve senarist olarak Türk sinemasına önemli ölçüde katkı sağladı.
• Yapımcı... 119
• Yönetmen... 140
• Senarist... 163 Film

MÜSLÜMAN KADINLARIN ROL ALDIĞI İLK FİLM: ATEŞTEN GÖMLEK (1923)
Yönetmen... Muhsin Ertuğrul
Oyuncular... Bedia Muvahhit, Neyyire Neyir, Behzat Butak

Aslına bakılacak olursa Bedia Muvahhit, 1917 yapımı 'Casus' ve 'Pençe'de de rol aldı. Ne var ki o dönemler, müslüman kadınların oyunculk yapması yasak olmasından dolayı Muvahhit, kamera karşısına takma isimle geçti. Bu bağlamda Bedia Muvahhit, Türk sinemasının ilk kadın oyuncusu ünvanına tek başına sahip.

Halide Edip Adıvar'ın aynı adlı eserinden sinemaya uyarlanan 'Ateşten Gömlek', gerektiği kadar uzun olmadığı için gerçek savaş görüntüleri de eklenerek süresi uzatıldıktan sonra 23 Nisan 1923'te gösterime çıkarıldı.
Halide Edip Adıvar'ın aynı adlı eserinden sinemaya uyarlanan film, gerektiği kadar uzun olmadığı için gerçek savaş görüntüleri de eklenerek süresi uzatıldıktan sonra 23 Nisan 1923'te gösterime çıkarıldı.

Feriha Tevfik (1910 - 1991)

GÜZELLİK YARIŞMASI KRALİÇESİ İLK OYUNCU: FERİHA TEVFİK (1929)
Türkiye'nin ilk güzellik kraliçesi olduktan sonra 10 yıllık oyunculuk kariyerinde 9 filmde rol aldı.

İLK SESLİ İLK FİLM: İSTANBUL SOKAKLARINDA (Türkiye - Mısır - Yunanistan Ortak Yapımı / 1931)
Yönetmen... Muhsin Ertuğrul - İhsan İpekçi
Oyuncular... Semiha Berksoy, Hazım Körmükçü, Talat Artemel

'İstanbul Sokakları'nda aynı kadına âşık olan iki kardeşin yaşamlarında meydana gelen sıra dışı olaylar konu edildi.

Muhsin Ertuğrul (1892 - 1979)

YURT DIŞINDA ÖDÜL KAZANAN İLK SİNEMACI: MUHSİN ERTUĞRUL (1934)
'Leblebici Horhor Ağa' ile Venedik Film Festivali'nde 'Onur Diploması'na lâyık görüldü.

İLK SİNEMA YARIŞMASI: (1948)
Türk Sineması Cemiyeti tarafından düzenlendi.
Şakir Sırmalı'nın yönettiği; Türkan Pasiner, Reşit Gürzap, Servet Cengiz ve Aziz Basmacı'nın başrollerini paylaştığı 'Unutulan Sır / Domaniç Yolcusu' birinci oldu. Şukufe Nihal'in 'Domaniç Dağlarının Yolcusu' adlı kitabından uyarlanan filmin konusu Milli Mücadele döneminde yaşananlardı.

Cahide Sonku (1919 - 1981)

İLK KADIN YÖNETMEN: CAHİDE SONKU (1949)
Cahide Sonku'nun oyuncu olarak da yer aldığı 1949 yapımı 'Fedakâr Ana'da diğer başrollerde; Eşref Kolçak, Mürüvvet Ağlatan ve Leman Akçatepe rol aldı.

İLK KORKU FİLMİ: ÇIĞLIK (1949)
Yönetmen... Aydın Arakon
Oyuncular... Muzaffer Tema, Emine Engin, Abbas Temizer

'Çığlık'ta beyazperdeye genç bir doktorun fırtınalı havada sığındığı köşkte öldürülmek istenmesi üzerine gelişen olaylar yansıtıldı.

İLK ANİMASYON FİLM: 'EVVEL ZAMAN İÇİNDE' (1951)
Turgut Demirağa yapımı olan filmin tek kopyası, banyo edilmesi için gönderildiği ABD'de kayboldu.

SANSÜR KURULUNUN YASAKLADIĞI İLK FİLM: 'KARANLIK DÜNYA / ÂŞIK VEYSEL'İN HAYATI' (1953)
Yönetmen: Metin Erksan
Oyuncular: Ayfer Feray, Ajlan Sayıl, Kemal Öz

YABANCI DİLDE ÇEKİLEN İLK FİLM: 'SALGIN' (1953)
Yönetmen: Ali İpar
Oyuncular: Kenan Artun, Nubar Terziyan, Virginia Bruce, Gloria Dowman
Türk sinemasını dışarıya tanıtmak amacıyla İngilizce çekildi.

İLK RENKLİ FİLM: HALICI KIZ (1953)
Yönetmen... Muhsin Ertuğrul
Oyuncular... Heyecan Başaran, Asuman Korad, Müfit Kiper

Aynı zamanda sponsor desteğiyle çekilen ilk film olan 'Halıcı Kız', beyazperdeye Isparta'da halı dokuma tezgâhında işçilik yapan, patronunun oğlu tarafından kullanılan, çıkış yolunu İstanbul'a gitmekte arayan 'Gül'ün öyküsünü yansıttı. Her ne kadar ilklerin filmi olsa da büyük ölçüde zarar etti.

ULUSLARARASI ÖDÜL KAZANAN İLK FİLM: SUSUZ YAZ (1963)
Yönetmen... Metin Erksan
Oyuncular... Hülya Koçyiğit, Ulvi Doğan, Erol Taş

Necati Cumalı'nın aynı adlı eserinden sinemaya uyarlanan filmde çiftçi 'Osman' arazisinde çıkan suyu kendi başına sahiplenmek ister, ancak suya ihtiyaçları olan diğer köylüleri karşısına alır. Bu çatışmada hapse düşen kardeşi 'Hasan'ın eşi 'Bahar'a da göz koyar.

'Susuz Yaz', aynı zamanda Hülya Koçyiğit'in sinemaya adım attığı film olma özelliğine de sahip.
'Susuz Yaz', kadının ölen kocasının kardeşiyle evlendiği gerekçesiyle sansürlenmesinin yanı sıra yurt dışında gösterimi yasaklandı. Aynı zamanda filmin yapımcısı olan Ulvi Doğan, 'Susuz Yaz'ın bir kopyasını otomobilin bagajında Almanya'ya kaçırdı.

'Susuz Yaz', katıldığı Berlin Film Festivali'nde 'En İyi Film' dalında 'Altın Ayı' kazandı. Ödül kazanmasıyla cesaretlenen Ulvi Doğan, 'Susuz Yaz' için Oscar adaylığına da başvuruda bulundu.

'Susuz Yaz', böylelikle yurt dışında ödül kazanan ilk film olmasının yanı sıra Türkiye'nin ilk Oscar adayı da oldu.

İLK GREV FİLMİ: 'KARANLIKTA UYANANLAR (1964)
Ertem Göreç'in yönettiği filmde başrolleri; Fikret Hakan, Ayla Algan, Beklan Algan, Tülin Elgin, Kenan Pars, Mümtaz Ener ve Hüseyin Kutman paylaştı.

'Karanlıkta Uyananlar'ın Altın Portakal Film Festivali'nde gösterilmesine karar verilince, bur grup filmi protesto ederek olay çıkardı. Bunun üzerine film, dönemin İçişleri Bakanlığı'nın kararıyla gösterimden kaldırıldı.

1972'de çekilen filmlerden biri de Ertem Eğilmez'in yönettiği, Filiz Akın ile Tarık Akan'ın başrollerini paylaştığı 'Tatlı Dillim'di.

ÇEKİLEN FİLM SAYISINDA 300 BARAJININ AŞILDIĞI İLK VE TEK YIL: 1972 (302 Film)
Yeşilçam oyuncularının sık sık kullandığı "Yılda 300 film çekilen yılları gördük" cümlesinin kaynağı 1972...

REKORTMEN OYUNCULAR
• En Çok Başrolde Rol Alan Kadın Oyuncu... Türkan Şoray (222 Film)
• En Çok Başrolde Rol Alan Erkek Oyuncu... Cüneyt Arkın (294 Film)

YURT DIŞI ÖDÜLLERDE İLKLER
• Oyunculuk Ödülü Kazanan İlk Kadın Oyuncu: Hülya Koçyiğit (1987)
Nantes Film Festivali - 'En Başarılı Kadın Oyuncu' (Kurbağalar)
• Cannes Film Festivaline Gönderilen İlk Türk Filmi: Göçmen Çocuğu (1952)
• Cannes Film Festivali’n'de 'Altın Palmiye’yi kazanan ilk Türk filmi: 'Yol' (1982 / Yönetmen: Şerif Gören - Yılmaz Güney)
'Yol', Altın Palmiye’yi Constantin Costa-Gavras’ın 'The Missing' filmiyle paylaşmıştı.
• Cannes Film Festivali’nde En İyi Erkek Oyuncu Ödülü’nü kazanan İlk Oyuncular: Muzaffer Özdemir ve Mehmet Emin Toprak (2003 / Uzak)
• Berlin Film Festivali’nde En İyi Erkek Oyuncu Ödülü’nü kazanan ilk Türk oyuncu: Tuncel Kurtiz (1986 / Kuzunun Gülümseyişi)