Kadınlar neden mozaiktir?

Her sene 8 Mart yaklaşırken kadınların önemini takdir ediyor ve kadınları kadın yapan o güzel özellikleri sıralıyoruz. Moleküler

biyolojiyle uğraşan bir kadın olarak bu listeye bir ekleme yapmak istedim: Tüm kadınlar genetik açıdan mozaiktir!

Dünya Kadınlar Günü şerefine bu yazım tüm kadınlar için: Bizleri yetiştiren annelerimiz, şefkatle destekleyen ablalarımız, kalpleri fetheden eşlerimiz, çalışkan iş arkadaşlarımız... Ve en önemlisi, toplumsal hayatta üstlendikleri çeşitli rollerin dışında, birey olarak saygı görmeyi ve erkeklerle eşit fırsatlara sahip olmayı hak eden insanlar. Erkeklerle eşit, fakat farklıyız. Bir kadın olarak en sevdiğim bilimsel hikâyelerden biri, bizi erkeklerden ayıran bir özelliğimiz: Tüm dişi canlıların hücrelerine bakınca bir mozaiğe benzemesi.

Hücrelerimiz çoğalırken DNA, kromozom adını verdiğimiz minik paketçiklere dönüşür ki hücreler arasında kolayca paylaştırılabilsin. Mesela insanların bir hücresinde toplam 46 adet kromozom vardır ve ‘X’ ve ‘Y’ kromozomları, cinsiyet belirleyici kromozomlardır. Kadınlarda 2 adet X kromozomu varken (XX), erkeklerde 1 adet X, 1 adet Y kromozomu (XY) vardır. Erkek çocukları annelerinden bir adet X, babalarından da bir adet Y kromozomu alırlar. Kız çocukları ise hem anne hem de babalarından birer X kromozomu alırlar. İlerisi için hatırlamanızı istediğim nokta şu: Erkeklerin varlığı bize gösteriyor ki, hücreye bir adet X kromozomu yetiyor.

Şimdi zamanı geriye saralım ve 1949’a dönüp Murray Llewellyn Barr’in laboratuvarına konuk olalım. Barr, mikroskop altında DNA’ya bakarken cinsiyete bağlı bariz bir fark görüyor. Sadece kadınların hücrelerinde siyah bir cisimcik var, günümüzde “Barr cisimciği” olarak adlandırılıyor. Bu cisimcik aslında kadınlardaki ikinci X kromozomu! Bir tanesi yeterli olduğu için kadınlar iki X kromozomundan birisini kullanmamayı seçiyor. Ve kadınlarda kullanıma kapatılmış ikinci X kromozomunu ‘Barr cisimciği’ olarak görüyoruz. Yani her iki cinsiyette de sadece 1 adet X kromozomu kullanılıyor.

Kadın ve erkek hücrelerindeki X kromozomunun sayısı farklı olsa da hücre, durumu eşitlemenin bir yolunu bulmuş. Tıpkı gerçek hayatta da her insanın zayıf ve güçlü yönlerinin farklı olması gibi. Bu noktaların ne olduğundan ziyade, yeteneklerini avantaj olarak kullanmayı bilen her insan, başarıyı yakalayabiliyor. Belki de kadın ve erkekten öte, “İnsanlar farklı, ama eşittir” demek daha doğru olacak. İş hayatında çok başarılı olan kadınlar tanıdığım gibi, çocuklarına karşı çok şefkatli ve ilgili erkekler de tanıyorum. Kadın ve erkeklerde tipik olarak görülen pek çok özellik doğuştan değil, kültürel olarak gelişiyor.

KADINLAR MOZAİKTİR, TIPKI DİŞİ KEDİLER GİBİ

Gelelim kadınların niye mozaik olduğuna, size alaca kediler üzerinden görsel bir örnekle anlatayım. Alaca kedilerin tüylerine siyah veya turuncu rengini veren gen X kromozomu üzerindedir. Bu yüzden alaca kedilerin çoğunluğu dişidir, ancak 3 binde 1, kazara erkek alaca kedi çıkar. Anneden aldıkları X turuncu, babadan aldıkları X siyah geni taşısın ki hem turuncu hem siyah benekleri olabilsin. Erkek kedilerde sadece bir adet X kromozomu oluğu için siyahturuncu desen mümkün olmaz. Örneğin dişi kedide babadan alınan X’in kapatıldığı hücrelerde anneden alınan X kullanılacak ve tüy rengi turuncu olacaktır. Babadan alınan X’in kullanıldığı hücrelerde ise siyah.

Daha dişi kedi annesinin karnında hücrelerden bir topak iken, X kromozomlarından birisi kapatı- lıyor. Ve her hücrede anneden gelen X mi, babadan gelen X mi kapatılacak rastgele seçiliyor. Bir hücre tercih yaptıktan sonra, o hücrenin bölünmesiyle oluşan hücrelerde aynı X kapalı kalıyor. Aşağıdaki resimde bunu görebilirsiniz. Mavi hücrelerde babadan gelen, pembe hücrelerde anneden gelen X kullanılıyor. Hücreler bölünüp kedi şeklini almaya baş- ladıkça da bizim görmeye alışkın olduğumuz rastgele turuncu-siyah benekler ortaya çıkıyor.

X kromozomu üzerinde başka genler de var. Erkekler tüm hücrelerinde anneden aldığı X kromozomundaki genleri kullanırken, kadınlar bazı hücrelerinde anneden aldıkları X’i bazı hücrelerinde babadan aldıkları X’i kullanıyor. İşte bu yüzden tüm kadınlar mozaiktir!