Gezegenlerin yuvarlak olduğundan nasıl bu kadar eminiz? İşte yuvarlak olmayan gezegenler!
Evrende gezegenlerin yuvarlak olduğu yaygın bir bilgi olsa da, aslında hiçbir gezegen mükemmel bir küre değildir. Hızlı dönen gezegenlerde ekvatoral şişkinlik, yıldıza yakın olanlarda ise gelgit kuvvetleri nedeniyle şekil bozulmaları görülür. Peki, gezegenlerin şekilleri nasıl değişir?
Gezegenler genellikle yuvarlak olarak bilinir, ancak bazıları hızlı dönüşleri ve yıldızlarına olan yakınlıkları nedeniyle oldukça ilginç şekillere sahip olabilir. WASP-103 b gibi gezegenler, yıldızlarının çekim kuvvetiyle ezilmiş bir hale gelirken, bazı bilim insanları çörek şeklinde gezegenlerin bile var olabileceğini tartışıyor. İşte detaylar!
GEZEGENLERİN ŞEKLİ VE KÜRESELLİK
Gezegenlerin şekli üzerine yapılan gözlemler, evrende neredeyse tüm gezegenlerin yuvarlak olduğunu gösteriyor. Ancak bu şekil mükemmel bir küre anlamına gelmiyor. Gezegenlerin küresel olmalarının nedeni, kütlelerinin yeterli yerçekimi kuvveti oluşturarak kendilerini küresel bir şekle sokmasıdır.
Yerçekimi, gezegenlerin yüzeylerini mümkün olduğunca homojen bir hale getirir. Bu nedenle, bir gezegenin küresel şekli, aslında gezegen tanımının önemli bir parçasıdır.
Portekiz Astrofizik ve Uzay Bilimleri Enstitüsü'nden Susana Barros, "Bir gezegenin yuvarlak olmasının nedeni, yeterli kütleye sahip olup yerçekimi etkisiyle bu şekli almasıdır" diyor. Yani, gezegenlerin yuvarlak olması, onların temel özelliklerinden biridir. Ancak bu, gezegenlerin mükemmel bir küre olduğu anlamına gelmez.
DÜNYA VE GEZEGENLERİN EKVATORAL ŞİŞKİNLİĞİ
Dünya ve benzeri gezegenler, kendi eksenleri etrafında döndükleri için mükemmel bir küre formunda değildir. Gezegenlerin ekvator bölgelerinde, dönüşten kaynaklanan merkezkaç kuvveti nedeniyle hafif bir şişkinlik meydana gelir.
Dünya’da bu şişkinlik oldukça hafif olsa da, ekvatorda ve kutuplardaki ağırlık farkı dikkat çekicidir. Ekvatorda, yerçekimi biraz daha zayıf olduğu için cisimler kutuplara göre %0,5 daha hafiftir.
Bu durum bazı gezegenlerde çok daha belirgin olabilir. Eğer bir gezegen hızlı dönüyorsa, kutupları düzleşebilir ve şekli futbol topuna benzeyen eliptik bir hale gelebilir. Barros'a göre bu etki, gezegenin dönüş hızına bağlı olarak değişir ve doğru koşullarda oldukça dramatik bir hal alabilir
GELGİT KUVVETLERİ VE ŞEKİL DEĞİŞİMİ
Bir gezegenin şekli sadece dönüş hızıyla değil, aynı zamanda ev sahibi yıldızın çekim kuvvetiyle de değişebilir. Eğer gezegen yıldıza yeterince yakınsa, yıldızın yerçekimi gezegenin şeklini uzatarak ona yırtık bir form kazandırabilir.
Bu duruma örnek olarak, Jüpiter’in iki katı büyüklüğünde ve Güneş'in neredeyse iki katı büyüklüğündeki bir yıldızın yörüngesinde dönen gaz devi WASP-103 b verilebilir.
Barros, WASP-103 b'nin ev sahibi yıldızına çok yakın olduğunu ve bu yakınlığın gezegenin şeklini dramatik bir şekilde değiştirdiğini belirtiyor. Gezegenin şeklini değiştiren güçler arasında yerçekimi ve hidrostatik denge bulunur. Bu denge, gezegeni yırtık bir şekle sokabilir.
EZİLMİŞ GEZEGENLER VE TOROIDAL ŞEKİLLER
Gezegenlerin hızlı dönüşü, yalnızca ekvatoral şişkinlik yaratmakla kalmaz, aynı zamanda kutupların düzleşmesine de neden olabilir. WASP-103 b gibi gezegenler, hem hızlı dönüş hem de ev sahibi yıldıza yakınlıkları nedeniyle oldukça ezilmiş bir şekle sahip olabilir. Bu tip gezegenler tamamen küresel olmasa da, hala küresel forma yakın kabul edilirler.
Bazı bilim insanları, teorik olarak, bir gezegenin çok hızlı dönmesi durumunda çörek veya toroidal bir şekil alabileceğini öne sürüyor. Bu varsayımda, merkezkaç kuvveti gezegenin yerçekiminden daha baskın hale gelir ve gezegenin merkezinde bir boşluk oluşur.
Ancak toroidal şekilli bir gezegen henüz gözlemlenmedi ve böyle bir gezegenin oluşması olasılığı oldukça düşük görünüyor. Amirhossein Bagheri’ye göre bu fikir daha çok bilim kurgunun alanına giriyor.
Kaynak: Live Science
