İş dünyası hükümeti böyle silkeler

Nobel ödüllü ekonomist ve New York Times yazarı Paul Krugman’a göre Amerikan ekonomisinin düştüğü durumun üç ana nedeni var. Biri, Ukrayna’daki savaş. Diğeri tedarik zincirindeki aksamalar. Son olarak da Amerikan hükümetinin fazla harcama yapması, Biden’ın göreve gelir gelmez halka dağıttığı kolay paranın sonucu ekonominin fazla ısınması. Krugman kendisi de dahil pek çok ekonomistin enflasyonun yükseleceği tahmininde yanıldığını kabul ediyor, ama fiyat artışının kalıcı olacağını düşünmüyor. Ukrayna’daki savaş ve tedarik zincirindeki sorunlar enflasyon üzerindeki geçici faktörler ve tüm dünya ekonomilerine etkisi var.

Geçtiğimiz dönemde enflasyonu yükselten etkenlerden kargo fiyatlarında yaşanan düşüşün başka sektörlere de yansıyacağını tahmin ediyor Krugman. Amerika’daki pek çok mağaza geçtiğimiz yıl fazla ürün stokladı, bu ürünlerin pek çoğu ellerinde kaldı ve büyük indirimlerle depoları boşaltmaya çalışıyorlar. Krugman enflasyonun hala kabul edilebilir rakamın—yüzde iki—çok üzerinde olduğunu, bir süre sonra gerileyeceğini belirtiyor. Ekonomide bir gerileme / durgunluk (recession) olacağını o da düşünüyor, ama 80’lerin aksine kısa sürecek. Buna rağmen Fed’in enflasyonla mücadelede çok abartılı davranmasından endişe ediyor. Çünkü Fed baskı altında.

İŞSİZLİK ARTIYOR

Krugman’ın tespitlerine rağmen Washington’da artık açık açık “recession” kelimesi telaffuz ediliyor. Joe Biden’ın ağzından bile çıktı. Daha evvel Elon Musk ekonomide gerileme öngördüğünü söylemişti. JP Morgan Chase’in başındaki Jamie Dimon da aynı endişeyi tekrarladı. Pandemi sırasında dağıtılan teşvik çeklerinin enflasyonu yükselteceği tespitini yapan ve bu uyarısı Fed tarafından dikkate alınmayan eski hazine bakanı Larry Summers iki sene abartılı işsizlik—yüzde 10 oranında—öneriyor enflasyonu düşürmeye karşı. 2008 krizini öngören Nouriel Roubini gerileme korosuna katılanlardan. Önceki gün Mark Zuckerberg de Meta çalışanlarıyla yaptığı toplantıda felaket senaryosu çizdi.

Bu öngörülerin bir kısmının doğru olduğu ortada. Artan petrol fiyatları, buna bağlı olarak gıda ürünlerine yapılan zam durmak bilmiyor. Fed’in faiz oranlarını yükseltmesiyle birlikte Amerikalının alım gücü düştü. Rekor düzeye çıkan ev fiyatları geriledi, çünkü talep azaldı. Ama çip yokluğundan dolayı otomobil üretimi durdu, ikinci el araçlar değer kazanmaya başladı. Hatta eski model lüks spor arabaları değerini katlıyor. Fiyat artışı dış faktörlerin etkisiyle bir süre daha devam edeceğe benziyor, bedelini de çalışanlar ödeyecek.

Şimdiden işten atmalar ve küçülmeler başladı. Netflix abone kaybının bedelini çalışanlarına kesti, geçen haftalarda 300 kişiyi işten çıkardı. Ekonomide duraksama uyarıları yapan Elon Musk’ın Tesla’sı Çin’de üretimin aksamasından dolayı araç teslimlerini geciktirdi, bu arada çalışanlarını işten çıkarmaya başladı. Musk toplam yüzde 10 oranında tensikat planlıyor. Kendi başındaki belalardan—insanların verilerini izinsiz kullandığına dair soruşturmalar vs.—kurtulmak ve dikkati başka yere dağıtmak için Metaverse diye bir saçmalığa milyarlar yatıran, bu yüzden şirketi değer kaybeden Mark Zuckerberg de faturayı çalışanlarına kesiyor. Meta çalışanlarına sunduğu bedava çamaşır ve kuru temizleme hizmetlerini kesti, önceki gün yapılan toplantıda da bu sene daha az kişiyi işe alacaklarını duyurdu. Silikon Vadisi’nde pek çok şirket işe alacakları kişiye sundukları teklifleri geri geçti zaten.

Amerikan kapitalizminde tensikatlar illaki ekonomik gidişata bağlı olmuyor. General Electric’in efsane CEO’su Jack Welch’in iş dünyasına armağanı her sene çalışanların yüzde 10’unu işten atmak, yerine yenilerini almak. Böylece rekabet artacak, performansı düşük çalışanların yerine daha hevesli başkaları yerleştirilecek. Bu ilkeyi benimseyen başka patronlar normalde zaten yapacakları tensikatı ekonomiyi bahane ederek hızlandırıyor. Hızlı işsizlik enflasyonu düşürecek ama insanlara bedeli ağır olacak.

ŞİRKETLER KAR EDİYOR

İşin ilginç tarafı ekonomik durgunluktan şikayet eden firmaların tamamı kar açıkladı, gelirleri de her zamankinden fazla. Petrol firmaları sadece bu senenin ilk çeyreğinde 45 milyar dolar kar açıkladılar, dünyada benzin fiyatları yükselirken karlılıklarından ödün vermeyi düşünmüyorlar. Aynı durum ekonomide alarm çanlarının öncüsü Elon Musk için de geçerli. Tedarik zincirindeki zorluklara rağmen Tesla yine de teslimat ve sipariş konusunda Toyota gibi rakiplerinden iyi durumda.

Amerika’da ekonomik gerileme lafları iş dünyası tarafından genelde hep görevde Demokrat bir başkan varken tekrarlanır. Elon Musk niyetini gizlemiyor zaten. Önümüzdeki seçimlerde Cumhuriyetçi adaya oy vereceğini açıkladı. Hatta daha da ileri giderek Donald Trump zamanında iş yapmanın çok daha kolay olduğunu söyledi. Demokratlar’ın yüksek vergi politikaları, iş dünyasına daha fazla regülasyon getirmek istemeleri, çalışanın haklarını korumaları patronların hoşuna gitmiyor.

Krugman gibi ekonomistler ekonomideki bu kötü dalganın kısa süreli olacağını söylüyor. Ama bu kısa süre Kasım ayındaki ara seçimlere kadar değil. Bağımsız bir kurum olan Fed’in kimilerine göre abartılı tepkisi de takvimde seçime kadar sayılı gün kalmasından. Bir-iki seneye normalleşecek ekonomi, ama bir-iki aya değil. 2024’teki başkanlık seçiminde de bozulan ekonomi için sandığa gidecek seçmenler. İş dünyası şimdiden ekonomik sıkıntı derken aslında hükümeti deviriyor ve yerine daha kolay iş yapabilecekleri birinin seçilmesinin altyapısını hazırlıyor.